- Nezir
Myrta /
ETHYMOLOGJIA E EMRIT ALBANIA
-
-
Diftongu AL difton njė lartėsi tė bardhė,
bardhėsi e lartė, shprehje e madhėrishme bardhėsie, pėr tė
ardhė der tek kuptimi I dritės bardh kuptimi I tė
cilės bardhėsie tė lartė, vie nga ama, ėma krijuesja e
bardhėsisė dritės duke u kthyer nė shprehjen e
theksimit tingullor tė dyfishtė - L+L = LL, ku nga diftongu
AL, u formua diftongu ALL ama LL(AMA) llama illire
drita atje N*- AL T deri tek kuptimi I shprehjes
DRITA ATJE NALT(Ė) gege-shqipe dhe DRITA ATJE LART(Ė)
toske-shqipe.
-
Diftongu AL
difton si ngritje
lartė deri tek kuptimi I dritės, bardhėsisė, e deri tek
krijuesi nga drita zjarri nė kuptimin e gjithėsisė
me dyfishin e tingullit L LL
- Gjithėsia
All-ah (arabe), nga al nyje e parme e gjuhėve
arabe, deri tek diftongu -
ALL = gjithė, e gjitha, e tėra nė gjuhėt gjermanike,(Alleman),
ALL (o:ll) gjithė, krejt nė gjuhėt anglo-saksone
(all sky). Pra, nga tingulli L - si ngritje lartė e deri tek
formėsimi I bardhėsisė dritės LL.
-
Diftongu - AL ėshtė kuptimi I fjalės
N+<AL*> T (Ė)
bardhėsi e naltė bardh nė naltėsi bardhėsi e lartė,
bardhėsi e ngritur - diēka
e ngritur, e lartė, nė kuptim bardhėsie, e deri tek kuptimi i
dritės e kemi nė disa fjalė shqipe - MAL M*AL mali, kodėr e lartė, e madhe, kodėr e ngritur mbi rrafshin tokėsor, e cila
fjalė ėshtė PIE (paraindo-europiane), fjalė aqė e lashtė
shqipe mal,
mali, malet, malor, malok, Malcia (Malėsia), malėsori, malėsorja,
malėsorėt etj.
-
- Diftongun
AL
e
kemi poashtu nė fjalėn shqipe PAL p*< al (krhs),
pale, paleo (zoiku), nė
shqipen e vjetėr ka kuptimin e domethėnies sė lashtėsisė, apo kur dikush pyet Pale, na thuaj diēka... ? Apo kur ēuditet
njeriu pėr diēka Pale
pale! Si shprehje e
pakėnaqėsisė apo edhe e kėnaqėsisė, kur ndėgjon dika tė
bukur, tė mėnēur...
-
- Diftongun
AL
e kemi poashtu nė fjalėn dal = d*al dalja, tė dalurit, rrugėdalja, derėdalja,
shtegdalja, qė kuptohet si avansim pėrpara, e deri tek fjala
ndal (nd)* al ndalja, ndalimi (halt, ger.), qė kulmi i fjalės ėshtė
rrėnja al.
Poashtu
tek fjala shqipe kal-i
k* al kuptimi
edhe si zoonom, emėr kafshe, kalė, kali poashtu edhe si fjalėformuese
e disa kompozitave tjera kalimi, kalorėsi, vendkalimi,
anashkalimi, kaluar, kaluese etj. Gjithashtu nė fjalėt tjera
shqipe val
val(ė), vala v* al si ngritje vale mbi nivelin e ujit,
- fjalė fj* al (ė), ku fj ėshtė tė folurit, gjuha,
tėvona tek fjala shqipe b*
al (ė) Bal(ė) ėshtė
si kuptim bardhėsie, Bala.
- Kurse
me rrėnjen e diftongut al si ngritje, pėrsosje e tė
shprehurit tė gjuhės fjala gjithashtu kemi fjalėn shqipe gal g* al (geni - al ) si ndryshim i genit al , deri
tek fjala qė shquan si sufiks al gjeneral, sufiksal
genial, gjenial, verbal, paradoksal, final
etj.
-
-
Kėto ishin vetėm disa fjalė shqipe, pėrmes tė cilave
deshtėm tė kuptojmė se ku gjindet diftongu AL nė
parimin: prej tė afėrmes kah e largėta, duke hulumtuar deri tek
burimi apo ethymologjia e diftongut nė fjalė, pasiqė ėshtė aqė
i lashtė PIE deri tek Gjuha e Parė e njeriut, nė kuptimin
gjeneral pėr tė dalė tek formimi i rrokjes alb
si
njė nga shumė rrokje tjera alb,
alf, alk, alp, alv / alb = alba, albania, / - alf=alfa, / -
alk= alka, alkimia, / - alp= alpe, alpet, / - alv=alvan, alvin,
alvanit etj.
-
- Diftongu
AL formoi antroponome, toponome, etnonome, PIE qė
mendoj se ėshtė mė i lashtė sesa diftongu AR pėr
tė ardhė tek rokjet e pėrafėrta ALB
ARB respektivisht
tek etnonomi alban
arban (albėn arbėn) Albania Arbania Arbėria,
deri tek etnonomet
arbanas,
arbėr, arbėresh, arvanit-as etj.
-
- Pėrkundėr
tė gjitha studimeve tė derisotme tė linguistėve: G. Majeri, A
Majeri, N. Jokli, E. Giordano, P. Skoku, M. Pavloviqi, V. Dorsa,
T. Trajanoski, P. Ilievski, J.B.Hofmani, A. Walde, H. Pederseni,
A. Ducellieri, A. Vukiēeviqi, A.V. Desnickaja, M. Shufllaji, C.
Truhelka, e deri tek linguistėt shqiptarė S. Frashėri, E.
Ēabeji, Sh. Demiraj, A. Xhuvani, I. Ajeti, A. Buda, Z. Shkodra,
R. Ismaili, S. Anamali, Dh. Shuteriqi, E. Sejdaj etj. tė cilėt
dhanė kontributet e tyre nė ethymologjinė e emrave alban arbėn si
pėrfundim i derisotėm shkencor linguistik mbetėt ēėshtje
e hapur dhe se nuk ekziston njė mendim i pėrbashkėt
definitiv se kėto dy fjalė alban arbėr janė me
ethymologji illire-shqipe, por Ēabeji e Pederseni, ngulin kėmbė
se kėto fjalė janė tė huaja (!) duke u nisur nga rrėnjet alb arb. A duhet tė
mbetet kjo ende ēėshtje e hapur e derikur?
-
Mjafton ta marrėsh vetėm studimin e njerit prej kėtyre studjuesve dhe tė
gjithė i ke aty !
-
- Pėrdorimi
i kėtyre dy emėrtimeve
alban -
arban
(arbėn), qoftė
si rrėnje tė fjalėve alb
arb edhepse
pėrputhen hipothezat e linguistėve, se kemi tė bejmė me tė
njejtin etnonom etnogjenetik tė pėrcaktimit tė emrit pėr tė
njejtin popull, i cili mė vonė do tė quhej shqip shqiptar ( e qė ndoshta, edhe para kėtyreve skip skiptar), - duhet
kuptuar si ndryshim kohor gjatė etapave historike dhe ky pėrdorim
(pėrgojim) jovetėm qė flet pėr tė njejtin popull, por ngėrthen
nė vetvete njė dallim si metamorfozė kuptimore etnonomike, pėrmes
dy tingujve tė ndryshėm tė tė dy rrėnjeve L
tek rrėnja ALB dhe
R tek
rrėnja ARB. Tash, shtrohet pyetja:
cili prej tingujve tė tė dy rėnjeve L
(ALB) R (ARB) do tė
ketė ekzistuar mė pėrpara nė rrėnjen e vet L nė
alb apo R nė arb, pėr ta dijtur se cila nga
kėto rrėnjė ėshtė mė e lashtė?
-
-
Arabėt jetuan nga ari (ari i bardhė e ari i zi
nafta), ndėrsa
- arbnorėt
jetuan kryesisht nga ara e bukės si formė ekzistence.
-
- Nėse
diftongu AR
si fillesa e emėrtimit tė etnonomit arab Arabia do tė bazohej nė pikėpamje ethymologjike do tė
thoja, se vie nga
kuptimi i metalit tė ēmueshėm ar,
ari, sepse atje nuk kemi tė bėjmė me arė ara arat
tokė e gatshme pėr tė mbjellė tė lashtat, sikurse kemi tė bėjmė
tek etnonomi arban,
arbėn Arbania
Arbėnia / arbėr Arbėria. Mendoj
se diatheza etnonomike dallon pėrnga procesi i punės, ku nėnkuptohet
puna si mjet ekzistence. Ēka do tė thotė se diftongu AR ėshtė mė gjeneral i pėrgjithėsuar tek disa popuj
ar arab /, ar armen /, ar arban-arbėn-arbėr / - si e drejtė
kuptimore etnogjenetike e popujve nė fjalė nga tė tri rrėnjet ara / arm / arb / - si
etnonome pėr tre popujt arab,
/ armen, / arban-arbėn-arbėr.
Nga diftongu
ar
u formuan rrėnjet tjera, tė cilat dallojnėe
secila sipas kutimit tė tyre, gjatė formimit tė emėrtimeve
sikurse janė disa sosh: arb,
arg, arm, ark, art, ars, arp etj.
- Ndėrsa, tek etnonomi nga rrėnja alb kemi njė kuptim fonetiko-morfologjik nė vetvete, sepse ėshtė i vetmuar, si njė etnonom nė vete, me paraqitje synkronike tė
njė singullariteti morfologjik, qė formoi etnonomin alban Albanoi
Albanopoli Albania.
-
-
Mendoj se mė e lashtė ėshtė rrėnja alb, si rrėnja
monomorfologjike e etnonomit sesa kjo arb, tė
cilat i pėrkufizon nė pėrcaktimin emroro-historik vet tingulli
i pėrbashkėt B, i cili e fikson kuptimin e njejtė,
respektvisht -
i
cili i shquan rrėnjet nė fjalė alb
arb, sepse
rrėnja alb ėshtė e njėmvehtėsishme, qė nuk ka ndonjė shoqe tjetėr, pėrsa i pėrket
njė etnonomi pėr emėrtimin e popullit alban,
qė vet albanėt ishin njė prej fiseve illire-pellgase.
-
Nga rrėnja arb
kuptojmė njė rrafsh tė pjerrtė, pėr qėllim
sa mė lehtėsim pune fizike,
bregore tė njė are tė bukės si arė buke, nga arė
basi arėbansi -
arėberėsi / arban-arbanėt
Arbania / arbėnėt Arbnia Arbėnia / arbėri arbėrėt
/ arbėresh arbėreshėt Arbėria. Edhe
kjo ka tė bėjė me njė naltėsi n*
- al t (ė),
lartėsi ku krijon njė bardhėsi tė tė lashtave njė alb (albus) bukolik qė
dallohet nė natyrė kah pjekja e tė lashtave. Mė shumė kėtu nėnkuptojmė
profesionin bukolik tė bujqėsisė sė illirėve, si bujq e blegėtorė
tė vyeshėm, por qė ekzistenca mvarej kryesisht nga ara
e bukės. Kėtė
pėrcaktim etnonomi arb arbnor - arbėror e lidhė thjeshtė edhe S. Frashėri dhe ky ėshtė
pėrcaktimi mė i njohur nė tė gjitha pėrmasat etno-gjenetike tė
etnonomit, si pėrkufizim popullor e nacional i arbonėve
tė Arbnisė, arbnorėve tė Arbėnisė arbėrorėve tė Arbėrisė.
-
- Ndėrsa,
rrėnja alb,
kuptohet si al
hi hillir qė
e pėrcakton vet rrėnjen tingulli -
b dhe
nuk ėshtė vetėm si njė shenim hartografik nė Illirinė e Vonė,
nė shek. II-tė e.r. nga gjeografi Ptholemeu, nė hartėn
ballkanike me etnonomin Albanoi, e qė merret edhe nga greqishtja Alvanoi por,
ėshtė kjo rrėnjė alb
edhe mė e hershme, sepse, sigurisht Pthoemeu nuk
e krijoi i Pari kėtė etnonom, por e mori nga larg nga
Hartografia hillire atje nga ai hi
hillir al qė
tėvona u bė njė al arab i formuar nga hieroglifet e Thotit
Skipe Tehuti .
-
-
Diftongu AL
si fillesa e shumė fjalėve, antroponome,
toponome, hidronome, e deri tek etnonomi alb-a-n-i-a doli
a rodhi nga pjesa gjeo-morfologjike jugore e trekėndėshit
illirian trekontinental azio-afriko-auropian. Ky diftong
AL mori
kuptimin e hinit (hini i zjarrit) nė kutimin etnogjenetik
tė origjinės sė jetės sė njeriut e gjallėsave tjera nė
natyrė dhe nė kuptim tė gjėrė tė mendimit, u bė fillesė
emėrtimi tė kuptimshmėrisė linguistike e shkencore nė shumė
fusha diturie. Kėshtu, nga ky diftong - al -
u formuan shumė kompozita linguistike gjenerale emėrtime me
fillesėn - al
hinore, nga hini, apo tretja e bimėve dhe e kafshėve pas jetės,
rrodhi fjala arabe AL KAL qė do tė thotė, - hii
bimėsh dhe shprehja al kimi, alkimia, si shprehje
alkimike alk alkalet, alkaloidet, alkimetri, alkaloza,
alkimetria, alkitherapia, alkooli,
- al kuul =
pluhuriza etj.
-
- Diftongu
AL
hini hillir pėrmes
fjalės shqipe bardh ku edhe i merret tingulli fillesė b dhe
gėrshetohet fonetikisht me al
nė alb
nga
boja e bardhė, ngjyra e bardhė, nga ai hii hillir linguistik
nga kuptimi i origjinės sė jetės nga hini, rrodhi fjala alba
nga
rrėnja alb. Tash kėtu fjala alba
ka
kuptimin bojė njeriu, qė nė shqipen e vjetėr ėshtė shprehja kuptimore
njė bojė njeri edhe si bojė e bardhė, por edhe si masė gjatėsie
e njeriut, gjatėsia e figurės sė njeriut, si gjatėsi vertikale,
por edhe si gjatėsi horizontale pėr tė vdekurin. E shtini ndhee njė bojė
njeri! Njė bojė njeri thellė nė tokė! Njė bojė njeri naltė!
E
tjera shprehje shqipe, qė lidhėn me ketė dykuptimshmėri
bilogjike, me dy kuptime tė ndryshme dhe me njė shprehje
linguistike.
-
- Nga
ai al hii
hillir qė
nėnkuptohet boja e hinit, bojė
hini -
ngjyrė hiri, nga hini i zjarrit, e qė kjo fjalė shqipe si
diftong HI (hii) hini, nga
Shqipja e Vjetėr, pėrmes njė tingulli tė lashtė, qė sot
merret si grup dytingullor nd ishte vetėm njė
tingull gege-shqipe si bashkim fonetik n+d=nd, qė nuk
ekziston sot nė alfabetin e shqipes, por qė flitet nė gjuhėn e
folur u formua edhe spjegimi pėr etnonomin hind
hindi Hindia, India. Ku vet toka e Indisė ėshtė bojė
hini, njerėzit janė bojėhini, natyra e Indisė ėshtė si bojėhini,
toka,dheu si bojėhini. Mirėpo, me shėmangien e tingullit fillesė
h ashtu sikurse nė shumė etnonome, toponome,
hidronome i.e. nė gjuhėt indo-europiane (Histria, Hindia,
Hadriatiku, Hindiana, Historia, Hilliria, hilli hylli, etj.)
edhe tek etnonomi Hindia Toka Hinore (Hindore), rodhi
ky etnonomi i sotmi India. Kėshtu e mendoj pra, edhe
ethymologjinė e vet emrit Hindia India, si etnonom edhe
si toponom a hidronom Hindi Indi, lumi qė brigjet dhe
lymi i tė cilit janė bojė hini ngjyrė e pėrhirtė, e
pėrhimtė, e pėrhime, pėrhimur, hinore.
-
- Fjala
alba si
rrėnja e shumė kompozitave tjera i.e. nė tė vėrtetė ėshtė
PIE si formin i etnonomit alban i cili e
ka
kuptimin e dokės sė njeriut, i dokshėm, i pashėm, i bukur, alban = i
bardhė. Nuk ka fuqi ekzistuese pėrcaktimi
i etnonomit alban
nga rrėnja alp qė
sipas disa linguistėve edhe sipas E. Ēabejit, po vijka nga kjo
rrėnjė alp me kuptimin thik pėrpjetė, pjerrtėsi e rrėpinjtė malore, alpike
dhe paska pėsuar ndryshim fonetik, si alterfon ndryshimi i
tingullit p nė tingullin b
dhe
nga rrėnja alp, qenka formuar rrėnja alb
-, qė po u lidhka me kuptimin alpik, malor, alban = malcor, malėsor,
sepse qenka vet relievi gjeografik malor alpik i
vet Shqipėrisė!
-
- Vet
kuptimi linguistik i rrėnjes alp
mendoj se nuk ėshtė tregues i pjertėsisė sė alpeve, por
njė kuptim i bardhėsisė, qė alpet gjithmonė duken tė bardha
nga bora (dimėr e verė) dhe pėr atė logjikė edhe e morėn
emrin si toponom alp alpe gjithmonė tė bardha nga
bora, si kuptim i lartėsisė sė bardhė, apo i bardhėsisė sė
lartė. Kėtu tek toponomi si emėr gjeografik alp alpe mendoj se rrodhi nga skipja illire m* al p = malp, malpe, nga fjala shqipe mal, pėr tu refleksuar
diftongu al si kuptim i bardhėsisė bjeshkė gjithmonė
me borė, bjeshkė tė bardha, bjeshkė bore etj. si kuptim gjenealogjik i bardhėsisė Alpet.
-
-
Ethymologjia e emrit -
Albania si kompozitė e formuar nga rrėnja alb qė
do tė thotė bardh edhe vet enonomi alban
si
dhe toponomi, emri i vendit tė shqiptarėve vijnė si fjalėformime
nga domethėnia kuptimplote alb = bardh, alba = bardha, albani = bardhi, Albana = Bardha, albanėt =
bardhanėt, Albania = Bardhania.
-
-
Pra, emri Albania
vie
nga rrėnja alb = bardh, qė mund tė vėrtetohet shkėncėrisht dhe tė pėrcaktohet
mė drejtėsi logjike, linguistike, leksikografike,
gjeo-morfologjike, pikėrisht nga kuptimi i sotėm shkencor i tė
gjitha kompozitave tė cilat vijnė, nga kjo rrėnjė alb duke krahasuar
vetitė psiko-fizike tė zoonomeve, si bionome, apo si veti
karakteristike materiale shkencore, qoftė si elemente, duke peshuar me vėrtetėsi pėrbėrjen shpirtėrore,
fizike e materiale, tė emėrtimeve qė vijojnė:
-
-
- Albatrosi
= zogu
i bardhė i deteve australiane.
-
- Albedo-ja
= bardhėsi-a
nė Astronomi: ajo pjesa e dritės rėnėse vrushkulli i bardhė
i
-
Dritės qė pėrhapet,
shpėrndahe nga njė sipėrfaqe.
-
- Albin
= albus = i bardhė, njeri
apo kafshė me veti tė bardha albniste.
-
- Albinizėm
= bardhėsi,
nė mjekėsi: mungesė e plotė e lingut tė pigmentit nė lėkurė
e nė
-
Anekse tė saj shėnja e bardhė e lindjes nė lėkurė.
-
- Albit
= bardhor,
nė mineralogji feldspat i bardhė.
-
- Album
= bardhėsi
fletore e posaēme me fletė shumė tė bardha, pėr
fotografi...
-
- Albumina
= e
bardha e vesė (voes).
-
- Albuminometri
= nė
kimi lėngu organik nė tė bardhė tė vesė (voes)
aparat, pėr
-
Matjen e tė
zbardhurit tė urinės.
-
- Albuminurina
= bardhėsia
nė serumin e gjakut e urinės, zbardhimi i urinės...
-
-
-
- Tė
gjitha kėto emėrtime edhe shkencore vijnė nga rrėnja e fjalės
alb qė domethėnė bardh
nė
kuptimin e pėrbėrjes dhe tė funksionit tė tyre si elemente, tė
emėrtuara sipas vetive tė tyre.
-
Faktet shkencore
dalin nga origjina e tingujve ashtu sikur edhe janė formuar.
-
- Tash,
se cili emėrtim etnonomi ėshtė i imponuar pėr shqiptarėt
etnonomi i sotėm
alban apo
etnonomi shqiptar edhe si toponom Albania
apo
Shqipėria, ku disa linguistė shqiptarė dhe tė tjerė, e marrin imponim etnonomin
shqiptar!
-
- Mendoj,
se etnonomi alban
gjeo-morfologjikisht ėshtė vetėm njė emėr i
njė fisi tė lashtė tė illirėve kurse, etnonomi shqiptar (skipetar) ėshtė
gjithėpėrfshirės i shqiptarėve ballkanik, respektivisht, na
del aqė sa edhe ėshtė me tė
vėrtetė atdheu i shqiptarėve e pėr pushtuesit
mė i madh nė kuptimin gjeo-historik dhe hartografik si
etnonom bashkimi edhe jashtė kuptimit tė njė fisi illirian Albanoi.
-
- Pėr
kėtė shkak edhe u njoftė ndėrkombėtarisht nga bota e sotme ky
etnonomi, qė mendoj sė pikrisht, ky ėshtė i
imponuar nga fuqitė
Albania, gjuha albane,
historiografia albane, kultura albane, -
e jo ashtu siē e thotė e vėrteta historiografike
shqiptare Shqipėria, gjuha shqipe, kultura shqiptare,
historiografia shqiptare... Ngase, imponimi u bė pikėrisht nga
fuqitė e kohės, qė mos tė njihet etnonomi kuptimplotė i
shqiptarėve e tokave shqiptare te pushtuara nga popujt
sllavo-grek, qė me toka e popullėsi shqiptare edhe u formuan si
shtete pėrrreth dhe mbeti njė pjesė gjeo-politike - toponomi
Albania!
-
- Me
fjalėn Shqipėria
pėrfshihet
gjithė ballkani shqiptar illirian ashtu sikurse edhe ishte
gjatė pushtimit turk i ndarė nė katėr Vilajete: Kosova,
Shkodra, Manastiri e Janina ashtu sikundėr ishin edhe fiset
illire si shtete antike Illiria, Epiri, Makedhonia, Dardhania,
Delmatia, Dakia, etj.
-
- Tė
dyjat kėto etnonome Albania
e Shqipėria
paraqesin tė njejtin kuptim historiko-linguistik, por qė
dallojnė nė kuptimin gjeopolitik tė shqiptarėve ballkanik.
Mjafton, vetėm tė krahasosh vėllimin hartografik dhe
gjeopolitik tė Shqipėrisė gjatė pushtimeve turke e romake, ku
Shqipėria ishte edhe pėr katėr herė me e plotė (as e madhe as
e vogėl) por sa ishte dhe ėshtė sot populli shqiptar nė
Ballkan, e qė duhet patjetėr tė bashkohet nė Shqipėri tė Vėrtetė!
-
-
Etnonomi shqiptar
(skipetar) ėshtė unikati
mė i pėrshtatshėm Shqipėria!
-
|
|