Mirė se erdhe...Benvenuto...
ARBITALIA.net 
Shtėpia e Arbėreshėve tė Italisė La Casa degli Albanesi d' Italia  
 
Nezir  Myrta  /  ETHYMOLOGJIA E EMRIT – ARBĖRIA
 
- vazhdim -
 
SKENCA SKIPE SPIKATJE SPJEGON ANTIKUITETIN  
              Shqipja shpjegon Antikuitetin. Shkenca shqipe linguistike Illiristika, si shkencė e lanun pasdore qėllimisht, pėr tė mos dalė gjuha illire-pellgase, si burimi I pėrbashkėt I gjuhėve i.e. edhe nė mungesė tė paraqitjes se fakteve historiko-linguistike edhe nė pamundėsi tė paraqitjes faktografike pėr shkaqe pėrmbytjesh natyrore e njerėzore nga zjarret e luftėrave  - Illiristka si shkencė linguistike Ama e Albanistikes - ėshtė fuqimisht shkencė paraindo-europiane, e cila difton me argumente tė pakontestueshme, se Shqipja ka fuqi spjegimi ethymologjik - jo vetėm nė pėrmasa linguistiko-historike indo-europiane, por edhe nė pėrmasa botėrore tė Linguistikės Gjenerale.
   Antikuteti ėshtė njė varg hallkash historiko-linguistike – hallka tė kėputura (edhe tė zhdukura) por, qė sot mund tė lidhen pėrmes rrėnjeve tė Shqipes sė Vjetėr, ku ato rrėnjė fjalėsh kanė fuqi spjegimi dhe lidhjeje kronologjike, tė atyre hallkave antikuitike, autentike - pėr ta njohur drejtė Historinė e Vėrtetė!
 
 
     Etnonomi – arbėr-arban-arbėn-arbėresh- arvan- I cili pėrcakton sot emrin - shqiptar qė lidhet me diftongun mė tė lashtė paraindo-europian – ar I pėrcaktuar si emėr pėrmes zanores ė - arė  - ara difton  gjėllėn e tė gjallit – jetėn e tė gjallit - njeriut  nė formimin e vet si emėr qė shprehė gjuhėn e natyrės – pjesė toke natyrore , copė toke, e dheut, toka e bukės, pra,  ekzistenca e njeriut  kuptohet arė buke - arė e bukės – ara e bukės – ara qė bėn bukėn e motmotit.  Ara bėn bukėn – na jep rrokjen – arb nėpėrmjet tė fillesave morfologjike nga tė tri fjalėt qė e pėrbėjnė  kėtė fjali. Por, vetėm atėherė kur njeriu bėn arė ngase faktori njeri ėshtė kryesori - si lidhje dyfishe logjike pėr pėrcaktimin e etnonomit – arbėr.
 
   Diftongu ar qė difton natyrėn e etnonomit – arbėr kuptohet si shprehje e tė ēmuarit tė vlerės – si materje e ēmueshme, prej nga edhe rrodhi emėrtimi   nė pėrcaktimin e materialit tė ēmueshėm – ar – ari – si element me symbolin (Au) dhe tė argjentit – (Ag) me ethymologji shqipe-illire – pikėrisht nga diftongu ar ku nė gjuhėn shqipe thohet – ar-ari, I artė, e artė, tė artė, tė arta, prarim me ari, praruar me ar,prej arit etj. Kjo lidhje dyfishe e fuqizon peshėn e artė tė emrit – arbėr duke krijuar shprehjet shqipe arė e artė – duart e arta tė punėtorit – puna ėshtė ari – punėtori nė arė bėn punė tė artė – ara ėshtė ari etj.
   Fjala shqipe – ari – pėr kuptimin e metalit tė ēmueshėm, pėr ndryshim nga gjuhėt tjera i.e. fuqizon ethymologjine shqipe tė emrit – arbėr, duke na sjellur deri tek gjuha e parė e njeriut nėpėrmjet tė tė folurit shqip -  spik skip – spikja skipe – gjuha e spikatur, spikatje, spikamė, deri tek emri shkencor (Au) pėr arin duke na hapur njė kuptim shumėdimenzional shkencor historiko-linguistik edhe vėrtet, deri tek vet emėrtimi I vet fjalės – shkencė, skenca skipe – shkenca shqipe – qė difton ethymologji shqipe nė pėrbėrjen e tė dy fjalėve me kuptim tė njė gjuhe. Pra vet fjala – shkencė, (shkenca, shkencat, shkencore) lidhet me fjalėn – shqipe – skipe – si fjalė me origjinė shqipe nga gjuha shqipe e hershme p.e. Ky ėshtė njė fonemen pėr Shqipen e sotme si gjuhė i.e. Shqipja e Vjetėr – kuptohet para formimit tė alfabetit tė saj, si gjuhė illire-pellgazgjike e lashtė deritek spika skipe e psika skipe thotishte e hieroglifeve linguistike – pra kjo Shqipja -
qė I ofrohet aqė afėr Gjuhės sė  Natyrės – gjuhės sė Amės Natyrė – si njė gjuhė amtare natyrore – gjuha e perėndive tė antikuitetit botėror.
 
   Poashtu edhe fjala argjent – argent e cila rrjedhė nga rrėnja e fjalės nomuese arg nė kuptimin shkencor tė emrit (Ag) dhe rrjedhė poashtu nga diftongu ar por qė pėrcakton njė gur tė ēmueshėm, me vlerė mė tė ultė apo mė tė vogėl sesa ar-ari, ky emėr i formuar me rrėnjen e vet ar+g=arg, mund tė spjegohet pėrmes gjuhės shqipe – arg = gur are – gur I ēmueshėm gur si ari -  I cili gjindet duke gropuar nė arė, duke gropuar nė tokė. E ky gur are – arg – argent – argjent – kuptohet si gur I gjetur duke lavruar arat – respektivisht duke krijuar arė, arėn nga toka e papunuar mė parė,  nė vende specifike duke shpuar thellė nė tokė gjatė pėrcaktimit tė megjave, kufinjve tė arės etj. Kjo rrėnjė fjale arg formoi edhe shumė fjalė tjera e kompozita shqipe dhe nė gjuhėt i.e. dhe botėrore sikurse janė: arg – argum, argumi, argumet, argument, argumenti, argumentet, qė mund tė spjegohet shqip, si gur I artė I mendimit, gur I mendimit tė gjetur, pėr ta vėrtetuar njė mendim tjetėr, theori, gur I artė mendimi pėr ta ndriēuar njė ngjarje, ndodhi tė thjeshtė,penale apo suplementare, gur ari mendimesh qė vėrtetojnė ndodhin, ngjarjen historike, shkencore, juridike, gjeo-historike, gjeo-politike – ky gur ari I mendimit tė zgjedhur, tė gjetur pėr ta justifikuar njė vėrtetėsi tė zakonshme apo edhe tė rrallė, gur I artė I mendimit tė gjetur dhe tė parashtruar, pėr ta zbuluar njė tė vėrtetė historike, gur I artė I mendimit tė gjetur, pėr ta zbuluar njė sekret personal apo kolektive, shoqėror gjeopolitik e gjeohistorik, gur ari I mendimit pėr ta ndriēuar njė vepėr penale nė Jurisprudencė etj., I,e,tė argumentuar-a, argumentimi, argumente tė gjalla, argumentet, argmentoj, argumentimet, argumentuese, etj. Poashtu ky diftong ar, formoi fjalėt i.e.: area ang., Argos antroponom dhe toponom, ashtu sikur tek emrat Argir, Argira – Argjira, Argjiro… Tėvona pasojnė emėrtimet tjera nga rrėnja e fjalės arg –sikurse: argan, argas, arganist, arganisti, argano ēikrik, poashtu argas = regjė lėkurėn, argasem, argasma, argasje, argat = punėtor I arės, fuqi punėtore individuale e njė njeriu (punėtori) nė arė, argat = meditės are (puna e njė punėtori are brėnda njė dite argat-argati-agatėt. Kurse nė shumėsin e emrit shqip e kemi argatshti, argatshtia – argatėria argatėt nė arė, argati, argatia – argati I arės.
 
   – Nė gjuhėt i.e. e kemi tek formimi I emėrtimeve argon, argoni, Argonaut-I-e-ja-ėt (nga shqipja), argotizėm-argotisme, argumentacion, argumentation, arginatura, argirose,  pėrsėri nė shqipen  deri pas formimit tė alfabetit tė shqipes, e kemi nė gjuhėn e folur popullore argill – argjill, argjilli, argjillor-e, argjiri-a, argjorozė, argjiroza  etj. Pra, tė gjitha kėto fjalė e kompozita  shqipe e indo-europiane formohen nga rrėnja arg realisht duke u nisur nė gjurmimin ethymologjik shqip,(udha ėshtė e hapur pėr tė gjitha gjuhėt i.e. e botėrore, pėr spjegim) qė nga origjina e tingujve, diftongut nė fjalė dhe vet rrokjes sė formuar arg ėshtė rrėnjė shqipe-illire-pellgase e cila spjegohet pėrmes Shqipes ballkanike, Arbėrishtes sė lashtė.
 
  Mirėpo, diftongu ar qė difton dy tinguj tė natyrės, pėrceptohet dėnjėsisht si fjalė shqipe-illire-pellgase, qė formoi edhe njėsinė matėse matematikore pėr sipėrfaqėn  katrore, si njė shumėfish I metrit katror – ari – ari toke – njė ari toke – dhjetė metra katrorė (ari – a,  hektari – ha), ėshtė me ethymologji shqipe, pasiqė fillimisht bėhet fjalė pėr emrin arė-ara nga emri – ar(ė) – ku vet fjala – ari (njėsi pėr sipėrfaqen e tokės) ėshtė me prejardhje nga Illirishtja. Tė gjitha kėto argumente linguistike (si vetėm disa nga shumė tjera, nga njė det I tėrė fjalėsh tė tilla) mund tė na ēojnė nė pėrfundime tė rralla historiko-lnguistike dhe linguistiko-gjenetike – se Illiristika ėshtė shkencė botėrore paraindo-europiane.
   Pėrndryshe, mund tė pėrsėris prore se udha e gjurmimeve shkencore pėr gjurmime ethymologjike ėshtė e hapur pėr tė gjitha gjuhėt i.e. qė mund tė kenė fuqi spjegimi mė tė thellė me argumente pėrkatėse, por dihet se edhe kjo fjalė gjeo-morfologjike, si njėsi matėse e tokės ari, ari toke derisot ėshtė e papėrcaktuar shkencėrisht.
 
  Diftongu   ar pėrveē qė formoi emėrtime shqipe: Aran-I, aranitas-I-e-et-ėt, (antroponom), Aranitasi toponom dhe antroponom, sikurse edhe emėrtimet Arapi, Arapaj, Arapi, gjithashtu edhe si zoonom arap-I, toponomet Arbanė, Arbana antroponom e toponom, Arbanon-I toponom, Arbnesh-I toponom, Arbėrishtja linguinom, arvan- arvanit- avanitėt, (arban-arbanit-arbanitėt) arbitrazh, arbiter, arbitri, Ardenika toponom, Ardiejtė fis illir Ardian-ėt, Arian, arianit, Arianit-I-ėt,  armė, arma, armata, armik-u, armike, armiq-ėt, armiqėsi-a si kompozita shqipe, zoonomi ari-u, arijtė, arushė-arusha-t kafsha qė I han arat e bukės I dėmton arat harusha etj.
 
    Tėvona kemi fjalėn - artak-u-e-ja-et, artak nė arė, kur dy persona e mbajnė nė artaki arėn, apo njė punė, biznes etj. Artake, artakja, artaket dy gra nė bigami, dy gra nė martesė me njė burrė etj.si  dhe fjala shqipe Artan antroponom, Artė – Arta toponom  etj. Tė gjitha kėto fjalė burojnė nga diftongu I Illirishtes – ar.
   Vet fjala shqipe artak me prejardhje illire ka kuptimin e artakisė nė arė, si kuptim I hershėm PIE qė lidhet me emrin – arė, ara e bukės, si profesioni mė I hershėm i njeriut nė bujqėsi, shumė pėrpara formimit tė zejeve tjera e deri tek ato industriale, si industria etj.
 
 
   Nė bazė tė pėrbėrjes fono-morfologjike tė emrit shqip, ėshtė interesant kuptimi shqip I emrit tė formuar nga diftongu ar - arkė, arka arkė druri-hekuri-metali e tjetėr materialit e punuar, pėr tu ruajtė drithi, tė lashtat tjera, pasuritė personale e kolektive tė njeriut, vendi ku ruhen gjėrat e rėndėsishmee edhe ato tė ēmueshme, arka si orendi shtėpiake, arka pėr ruajtjėn dhe sigurimin e materialit tė nėvojshėm tė njeriut – arka pėr ruajtjen e monedhave, arit florinjve, arka pėr ruajtjen e materialeve gjyqėsore, dokumenteve, arkiva, arkiva historike, pikėrisht kjo fjalė shqipe-illire – ark(ė)-arka I tejkalon pėrmasat linguistike i.e. nė Linguistikėn Gjenerale. – Nga kjo rrėnjė – ark- shqipe-illire, duke u bazuar me argumente tė sakta prej atyre etno-linguistike e deri tek ato leksikografike u formua edhe vet fjala – arkiv, arkiva, arkivore   arkivi, arkivet, arkitekt-I-e-et-ėt, arkitektura, arkitektural-e, e deri tek emėrtimi mbi shkencėn – Arkeologji-a, arkeolog-u-e-et-ėt, arkeologjike, arkivore, arkimetri-a-ke, arkaike, arkan, Arkan, arkivol-I-e-et arka e tė vdekurit, Arkimed-I antroponom, aritmetikė, Arithmetikė, Arithmetika, arenė-arena,  etj.
 
   Vlenė kėtu tė theksohet me kuptim tė veēantė preokupimi nė gjurmime ethymologjike tė vet numrit – pra spjegimi I fjalės – numėr-numri pasi jemi tek fjala-emėr arithmetikė, ku ethymologjia e fjalės numėr-numri ėshtė me fillesėn – NU ēka nėnkuptojmė emrin e njeriut qė solli numrin-numrat themelor, gjendjen numerike, numratoren natyrale pas Pėrmbytjes sė Atllantidės nė Egjypt – a nė brigjet e Nillit NUMRI I NUHIT – NUMRI I N’UJIT, Noas. Kjo formė numerike (1,2,3…) e cila sot merret si emėrtim – numra arab ėshtė fuqimisht gjuha para Pėrmbytjes sė Atllantidės – mathematika e atllantėve illirian, ku vėrtetohet me spjegimin e vet emrit si antroponom, toponom dhe etnonom me Shqipėn e Vjetėr – llandi I atit – atllandi-atllanti – Atllantida.
 
   Vet emėrtimin pėr fjalėn emėrtuese mathematikore numerike – Nuhi – N’uu, N’ujė, nga Uji (Noa, profet) – Nui (Noa) solli fjalėn – NUMĖR – emėrtim ky qė formulon pėcaktimin nominativ numerik dhe qė tėvona u ndanė: numrat arab dhe numrat romak!
 
  Fjala shqipe arkė-arka, qė vet tregon kuptimi I emrit – ar+kė=arka – ar ka – ka ar – aty ka ar  aty ku ka ar, aty ka thesar,  ari - qė ruhet dhe gjėra tė ēmueshme si ari, materiale tė domosdoshme tė njeriut, pikėrisht fjala shqipe-illire – ARKA formoi emėrtimin e shkencės – Arkeologjia nė Linguistikėn Gjenerale pėrveē atyre emėrtimeve tė pėrmendura i.e.
Diftongu ar formoi edhe shumė antroponome, arab, Arabi-a, arabe, arabik-e, arabė, arabėt, ku vet emri arab vie nga emėrtimi antroponomik sipas gurit tė ēmueshėm – ar, ari - njeriu nga vendi I arit, njeriu nga toka qė ka shumė arė, ar, ari tė bardhė dhe ari tė zi (naftė), Toka e Arit = Arabia si toponom dhe etnonomi arab.
 
    Gjithashtu etnonomi -  aram, aramėt, aramike – tėvona etnonomi  armen, armeni, armenėt – Armenia toponom, poashtu etnonomi argjentinas, Argjentina toponom, qė mund tė spjegohet me kuptimin e pamjes natyrore e njerėzore, si pamje argjendi, pėr shkak tė rrezatimit tė pjerrtė tė diellit, nė Amerikėn Jugore, si emėrtim specifik, pėr argjentinasit etj.
  
    Kjo do tė thotė se Illirishtja tejkalon Indo-europianishten nė pėrmasa botėrore, ku lidhet me Thotishten – gjuhėn e Thotit – themeluesit tė hieroglifeve tė para botėrore – Thoti Skipe.
 
   Diftongu ar nė bazė tė kuptimit pėr tė ēmuarit e diēkafes, qoftė materie, material, ide, ideologji, sfond kulture tė njeriut, ngritje profesionale e shkencore, ēmimi I njė vlere historike, shkencore, artistike, kulturore   - formoi shumė fjalė tjera  shumė tė rėndėsishme i.e. e botėroretė sotme siē janė: art-arti-artet, artistike, artikullim, artikull, artificial, artitektonik, artizanat, artizanat-I-e-et, artileri-a, Arthemidė – Artemidha (perėndia e arteve illire), ku vet emri Artemida spjegohet pėrmes shqipes arte + m’I + dha qė ka kuptimin m’I dha artet, perėndia e arteve ( arte=emėr, m’I=trajtė e shkurtė e pėremrit vetor tė shqipes, dha= folje shqipe – me dhanė, gege-toske).
 
Rrjedhimisht nė pikėpamje ethymologjike shqipe fjala art – si art pune, arti I punės – bukuria e punės, puna krijuese – arti, arti I krijimit, arti poetik, arti skenik, arti figurative, arti sculptural, arti arkitektonik, arti politeknik e krijoi fjalėn-rrėnje – ars – pėr pėrcaktimin e emrit arsim, arsimi, arsimtar-I-e-ėt, arsimimi, arsimore qė lidhet me fjalėn art si art I ngritjes edukative e kulturore tė njeriut ars – arsimi si ent I ngritjes dhe pėrsosjes e zhvillimit tė njohurive tė njeriut, mbi njeriun e botėn dhe natyrėn nė pėrgjithėsi universale.
 
  Krejt, kjo lidhje etno-linguistike lidhet nė pėrmasa i.e. dhe botėrore, si ethymologji shqipe-illire-pellgazgjike, sa I pėrket kėtyre emėrtimeve, ngase vetėm Shqipja e thekson fono-morfologjitetin e fjalės – AR – ARI si emėr I tė ēmuarit material, shpirtėror, mendor, krijues, kultural, filozofik, psikofizik  - tė vlerės sė tė bukurės, si kategori estetike - pėrjetshmėrisė sė bukurisė dhe qendresės kohore materiale e shpirtėrore, tė pėrsosjes dialektike tė materies dhe idesė nė natyrė. Kjo shprehje e ēmueshme, qė vėrteton enticitetin linguistik – si vlerė universale e njeriut, shihet dhe argumentohet nėpėrmjet fjalės – ar-ari, si vlerė e artė e pėrsosshmėrisė!
 
     Shqipja I thotė arit – ar- ari.
 
  Fillesa ar si diftong shqip-illiro-pellgazgjik formoi emra e pėrcaktime emėrtimesh nė tė gjitha fushat mė kryesore tė jetės sė njeriut dhe tė natyrės, qė vrojtohen nė kontekste tė shumėta lingistike, ku emrohen: vende, vendbanime, troje, ujėra, njerėz, perėndi, vegla pune, mjete lufte, armė, zeje, zanate, artizanate, mythe, symbole, poetikė, figura letrare, artistike, historike, shkencore juridiksione, (hidronome, botanome, etnonome, toponome, zoonome, bionome…). E pėr neve sot, poashtu edhe pėr botėn nė tėrėsi - ėshtė e ēuditshme se si dhe qysh mundet ethymologjikisht  kjo Shqpja e Vjetėr, ka mundėsi spjegimi nė shumė fusha diturie – shqipja shpjegon antikuitetin. Gjuha pėrcakton Historinė!
 
 
          ETNONOMI – ARVAN - ARBAN – ARBĖRESH - SHQIPTAR
 
   Diftongu arbėrisht ar – arb formoi fjalėn greke pėr shqiptarėt nė Greqi – arvan, si etnonom – arvan – arvnitas, ngase nuk iu qet goja tingullin b dhe nė vend tė emrit etnonom arban e thonė arvan – arvanitas – arvanitėt – arbanitėt - arbanėt  nė token e tyre tė atdheut arbėror – nė krahnat Elimea, Orestida, Eordea, deri nė ujdhesat e detit Egje, duke pasqyruar njė lidhje kompakte arbėrore, nė krahinat Atika, Beotika, Lokrida, Morena, Pellagonia, nė Athinė e deri  nėpėr ishujt: Eubea, Hidra, Speca, Sallamina, Kreta, Rodosi, nė Pelloponez,  etj. Arvanitėt janė themeluesit e Greqisė moderne, pėrderisa Pellgazėt ishin themeluesit e antikės illire paragreke!
 
    Fjala pellazg si pėrcaktim i emrit tė paraardhėsve tė illirėve dhe para-paraardhėsve tė shqiptarėve tė sotėm, pėr emėrtimin e ‘popullit tė pellgut tė ujit’ si popull mediterran, egjean, jonik, adriatik sot thohet nė gjuhėt greke-sllave me njė ndryshim morfologjik tė vet fjalės nga pellg nė pellag, ashtu sikur kur ėshtė fjala tek emėrtimi i tė kundėrtes sė emrit – pellg qė ėshtė – arkipellg – dhe thohet greqisht e sllavisht  arkipellag.
 
    Pėrderisa thirrėt ‘populli i pellgut tė ujit’ kjo fjalė PELLG-PELLGU si fjalė illire-pellgase, atėherė duhet tė hohet drejtė, sipas origjinės ethymologjike tė saj – PELLG – PELLGAS – PELLGAZĖT – PELLGANIA  e jo pellazg, pellazgėt – Pellagonia. Kur dihet se vet fjala shtė shqipe-illire-pellgase pellg, pellgu i ujit, populli i pellgut tė ujit, pellgu-pellgjet. Poashtu edhe tek emri i kundėrt me kėtė fjalėn – pellg – qė sot thohet edhe nė shqipen gabimisht, me njė deformim morfologjik, duke u bazuar jo nė origjinėn e saktė reale tė emrit, por me theksim greko-sllav – arkipelag – qė duhet tė thohet – arkipellg, arkipellgu.
 
   Si mund tė bėhet pellgu – pellag dhe arkipellgu – arkipelag, ashtu sikurse Pellgonia – Pellagonia. Shih, mu pėr kėtė deformim morfologjik edhe derisot nuk kaė mundur satktėsisht, ta pėrcaktojnė shkencėtarėt, linguistėt, historianėt – vet emrin – pellazg, duke e gjurmuar nė fjalėn e hershme pellgaze bulėz, bulėza, diēka qė bulėzon. Kjo theori shkencore na duket skeptike, nė mungesė tė rrgullimit tė mirėfilltė linguistik, e posaēėrisht atij morfologjik, kur dihet se fjala pellg e formon fjalėn pellgas, si fjalė e hershme pellgasgjike.
 
   Etnonomi pellgas-pellgaz na jep kuptimin e vėrtetė tė emėrtimit tė ‘popullit tė pellgut tė ujit’ – e qė fjala pellgas pėr pellgasėt-pellgazėt – pellgazgjik – ėshtė krejtėsisht e drejtė tė thohet sipas rrjedhės ethymologjike tė saj.
 
   Pellgazėt ndėrtuan Akropolin dhe janė arkitektėt e Pellgonisė (Pellagonisė) qė ishte emri i lashtė i tokės arbėrore illire-pellgazgjike. Ashtu, sikundėr edhe pasardhėsit e tyre, ishin arkitektėt e Konstantinipolit qytetit tė Konstantinit tė Madh - shqiptar i vėrtetuar shkencėrisht!

 

Priru /Torna