- Nezir
Myrta /
ETHYMOLOGJIA E EMRIT EPIR - EPIRI - EPIROT
-
-
-
-
FJALA PIRI - ME
ORIGJINĖ PIE
-
-
- Emri
EPIR, me tė
cilin kuptojmė fiset e lashta illire Epiri,
epirot, epirotėt, (fiset mė kryesore qė ishin thesprotėt,
kaonėt e mollosėt) - ethymologjinė e vet e ka nė rrėnjėn e
fjalės pyrr dhe sufiksi illir us - PYRRUS
si fjalė skipe-illire e cila lidhet me fjalėn shkencore,
botanomin pyrrus, qė
ėshtė vet emri dardha (Pyrrus, dru frytor I
gjinisė sė dardhės I familjės sė trėndafilorėve Rosaceae).
Epirotėt janė Dardhanėt e lashtė, si fise tė Illirisė Jugore,
Epirotėt janė Dardhanėt e Jugut.
-
-
Emri EPIR nė tė cilin ėshtė
alterfoni, tjetėrzoni apo tingulli tjetėr, pėr ndryshim nga
tingulli I mesit tė rrėnjes, si rrokje gramatikore pyrr=pirr=pir
(y=I), tė cilin e kemi deri tek shqiptimi I emrit Pirro qė
lidhet me Dardhanishten e Lashtė historikisht para
milleniusit tė gjashtė (milleniusi VI p.e.r) ky emėr - epir
e formoi kompozitėn epyrrus nga nyja e parme E, e
cila ka kuptimin nga, prej, e pyrrusit E Pirros,
nga Pirro me origjinė etnogjenetike antroponomike nga E
Dardhanit, me origjinė tė lashtė dardhane.
-
-
Edhepse ndoshta dikujt I duken si tė ndryshme kėto dy
antroponome epirotėt e dardhanėt si emėrtime dhe
ndoshta dikush mendon ndonjė ndasi, Epirotėt e Dradhanėt e
Illirisė, janė vėllazėr tė njė gjuhe, gjaku e
historiografie illire, tė vetmit qė ruajtėn etnogjenezen illire,
si I vetmi popull pasardhės I drejtpėrdrejtė illirian ballkanik,
qė sot pėrbėjnė antroponomėt gjenerale gega e toska dhe
toponomet Gegėnia e Toskėria.
-
-
Nė tė gjitha kėndvėshtrimet analitike-sintetike tė
ethymologjisė sė emrit Epir na dalin disa forma shprehėse
semantike, me tė cilat mund tė gjurmojmė edhe mė thellė nė pikėpamje
historike fonologjike e morfologjike, duke ndriēuar edhe mė shumė
fjalėn rrėnjė pyrr pirr pir se ėshtė
me kuptim shumė tė hershėm dardhan piri, me piri, qė ka
kuptimin e sojit, rodit tė njeriut, I cili e ka njė apo disa veti
dhe karaktere me piri, si formė e ruajtjės sė trashigimisė.
-
-
-
Kemi sot shprehjet shqipe: ai e ka me piri
piri I mire,
piri I keq, e ka me piri mbretėrinė, e ka me piri bujarinė, e ka
me piri besėn, e ka me piri dhunėtinė,
e ka me piri vendosmėrinė, e ka me piri mėnēurinė, etj.
Apo edhe nė rastėt e kundėrta, pėr vetit e karakteret, veset e
liga tė njeriut I kemi
shprehjet shqipe rrėnė me piri, e ka rrėnėn (gėnjeshtrėn)
me piri nė gjak, besėpremė me piri,
dorėshtėrnguar (koprrac) me piri, tradhėti me piri, ligėsi
me piri, piri I
mbrapshtė, piri I dreqit etj. Do tė thotė se fjala shqipe piri, ėshtė fjalė
qė I takon origjinės sė njeriut -
pėrcjellja e tė
mirave poashtu edhe e tė ligave tė njeriut - me piri
-
-
Origjinalisht, kur njeriu e ka diēka
tė thellė nė vete, nė universin e tij personal tė tij, e ka njė
veti a karakter, tė mire ose tė keq, tė trashėguar brezpasbrezi,
qe prej nga origjina e tij etnogjenetike, e ka me piri qysh
nga geni I tij. Kjo fjalė piri shpreh diēka rrėnjėsore
trashigimore, qė e ruan me fanatizėm diēka tė vyrtytshme, tė
mire apo edhe tė ligė.
-
-
-
Poashtu kemi shprehjet shqipe tė sotme: dikush e ka me
piri dashurinė e dikush e ka me piri urrejtjėn, e ka me piri bėmirėsinė
poashtu dikush e ka me piri hajninė, ai/ajo I ka me piri pėrgojimet,
thashėthemėt, - dikush e ka me piri heshtjen, e ka me piri mjeshtėrinė,
nuk e ka me piri, se nuk din me ngulė njė gozhdė nė mur
E
dikush e ka me piri guximin, heroizmin me piri, atdhedashurinė me
piri, sinqeritetin me piri, besnkėrinė me piri, e
oratotinė me piri, gojtarinė, dikush e ka humorin me piri,
satirėn me piri
e dikush e ka me piri frigėn, tutcan me piri,
lajkatar me piri, gjakpirės me piri, dembel me piri, lahper me piri,
injorant me piri, sahanlėpirės me piri, vegėl e huaja me piri,
hegjemonist me piri, krimiel me piri,
etj. Fjala piri qėndron mbi traditėn
etnogjenetike tė njeriut, atje nga piri I tij njeriu qė rrėfehet
me piri para rrethit tė vet, para popullit tė vet edhe para botės.
-
-
Fjala piri ėshtė trashigimia nga geni I
njeriut, qė e pėrciell rodpasrodi dhe nuk mundet tė mos e shfaqi
kudo qė gjėndet, sepse ai piri lėvrinė nė mendjen e shpirtin e
tij Kėto ishin vetėm disa kėndvėshtrime psikologjike,
sociologjike, filozofike, apo thjeshtė kėndvėshtrime
gjenealogjike tė personalitetit tė njeriut, si anė pozitive dhe
negative.
-
-
Mendoj, se fjala piri e hershme skipe-illire,
formoi edhe vet emrin shkencor botanomin pėr bimėn pėmėn
dardha pyrrus, si dhe njė numėr tė madh kompozitash
PIE (paraindo-europiane), tė cilėn fjalė piri, e kemi nė
formė: antroponomesh, toponomesh, hidronomesh, emėrtime metalesh,
emra gjeografik, fjalė nė gjuhėt i.e. dhe PIE.
-
-
Fjala piri formoi emėrtime fisesh illire
sikurse janė: pirust, pirusti, pirustėt, -pirat, pirati, piratėt,
- piroman, piromani,
piromanėt, si xehe nė mineralogji piriti (FeS2), pirotina,
kalkopiriti etj. Poashtu fjala shqipe piri formoi emėrtimet
e ndryshme nė disa gjuhė i.e.
sikur e kemi nė anglishte Empire mbretėri me piri,
tėvona emėrtimin pėr pėmėn dardha pikėrisht pear
(pi:r) ang. ashtu sikurse qė e krijoi vet nė shqipen fjalėn
folje pi, pirė, emėrtimet shqipe pyrg, pyrgu,
pyrgje-t ndėrtime me piri. Poashtu fjala skipe-illire - piri
formoi fjalėt greke e
latine e turke piri I
formoi sikurse janė: pyros=zjarr, greq.pireks,
pirheliometri, pirdin, piridinike-piridinare, I,e piridinos, (fjalė
illire nė greke) - pyr-a-ae
pyram-is-idis, - Pyram-us, - Pyrg-I qytet I lashtė nė
Etruria, - Pyronea us, - Pyren-e-es, - Pyren-eus-ei, -
Pyrethr-um I, - Pyriphlegeth-on ontos, - pyrop-us (Bronz), -
Pyrrha-se, Pyrrh-a-ae, Pyrrhi-as-adis, Pyrrh-us, Pyrrh-o,
(antroponome).
-
-
Poashtu fjala skipe-illire nga Tokarishtja, piri, formoi
edhe fjalėn turke me tė njejtin emėr, qė reflektohet si huazim nė
shqipen sot dhe ėshtė krejt fjalė PIE illire e lashtė.
-
Fjala piri
pir formoi emrin gjeografik Pirineje-t, emėrtuar
nga Piratėt, fiset illire tė hershme: piratėt e baskėt
bashkėt (ata qė rrijnė bashkė) emėrtuan siujdhesėn nė
fjalė Pirineje. Poashtu kemi formimet e kompozitave tjera -
pir-Piramidė, piramida, - si formė
ndėrtimi me piri etnogjenetik, piramidon (ilaē), piranometri
(instrument), piragirit
(mineral), pirateri-a , pirazol, (aminopiri, antipiri),
piridosin, pirimidin, pirofobi-a, piromani-a, pirofilit-I, piroforik,
pirogaloz, pirogen, piroga, pirografi-a, piroksena, piroksilin,
pirolatria, piroliza, pirolyzit, pirop, piroplazmoza, piroteknika,
pirueti, Pirot-I (afėr Nishit) etj,
Tė gjitha kėto kompozita antike i.e. janė me ethymologji
skipe-illire-pellgase, tė huazuara nė Greqishten
dhe nė gjuhėt tjera i.e. ku tė gjitha kėto emėrtime
paraqesin llojin e pirit, qoftė si antroponome, toponome, emėrtime
metalesh barnash (ilaēesh), sėmundjesh nė mjekėsi, aparatesh,
instrumentesh shkencore etj.
-
-
Fjala pir pyrr-us=dardhė PIE formoi emrin
gjeografik, toponomin EPIRI, si vend me piri, njerėz me piri,
mbretėri me piri, nga shprehja tokė e pirit, vend I pirit, gjithashtu
u formuan edhe fjalėformimet tjera tė dalura nga kjo rrėnjė epir,
epirot, epiroti, Epirotėt, gjuha epirote e njohur nė lashtėsi
edhe nga F.Bardhi nė letėrsinė e vjetėr shqipe (Fjalori
latino-epirotik), kėto, emėrtime si: antroponom, toponom e botanom,
nga Botanika illire, me origjinė qė tej kohės sė lashtė tė
Dardhanusit e Theucerit,
-
Poashtu edhe vet
emri I mbretit epirot Pirro, si antroponom, nga rrėnja
pyrr Aquilla Pyrrus (Shqipja Pirro), Pyrro- Pyrrus,
Pirroja, Pirrua, (297-272 p.e.s.), vie me ethymologji dardhane,
si piri dardhan I Illirisė Jugore.
-
-
Studimet e derisotme linguistike pėr
emrin Epir- Epiri nuk besoj tė kenė ndriēuar me vėrtetėsi
ethymologjike prejardhjen e toponomit as tė antroponomit nė fjalė.
Sipas disa shenimeve linguistike thuhet se emėrtimi Epir pėr
krahinėn dhe njė nga shtetet e Ilirisė sė Jugut, qė shtrihej
nga malet e Vėtėtimės (Akrokeraunet antike), dhe rrjedhja e mesme
e Vjosės, nė veri deri nė gjirin e Ambrakisė nė Jug, dhe nga
malet e Pindit nė Lindje e deri nė brigjet e detit Jon nė Perėndim.
Emėrtimi Epir, pėr kėtė krahinė (nė greqisht, do tė thotė
stere, tokė), ka qenė pėrdorur nė fillim nga autorėt
grek, si njė emėr I pėrgjithshėm, qė pėrcaktonte pozitėn
kontinentale tė saj pėrballė Greqisė ishullore.
- Vetėm
nga fundi I shek.VI p.e.r. ai u shėndrrua nė njė emėr tė pėrveēėm
gjeografik, ndėrsa, nė gjysmėn e dytė tė shek.IV p.e.r. ai mori
edhe kuptim tė pėrcaktuar politik.
-
-
Kėtu kemi vetėm domethėnien nė greqishte (stere, tokė) tė
vet emrit Epir ndėrsa nė shqipen ēuditėrisht na
mungon, qė sipas Linguistikės Gjenetike, emri
- Epir ldhet me rrėnjėn pir- pirr - pyrr - (pyrr-us=dardhė) si fjalė paraido-europiane (PIE)
p>:I r ® - khs.< p :y* > rr= pyrr < pir*I
PIR-I PI:R (Ė) - PIRI.
- Kjo
fjalė
- epir nuk ka aspak
kuptim linguistik me fjalėn greke stere, tokė, qė vetėm
ėshtė njė kuptim gjeografik pėr grekėt dhe qė sipas pėrpjekjeve
pėr greqizimin ballkanik, edhe kjo na qenka spjegim grek, veēsa pėr
ta njohur politikisht Epirin.
-
-
Fjala Epir, nė zbėrthimin e saj fono-morfologjik,
nė rrokje, diftongje e tinguj, na del nga pėrbėrja e njė nyeje tė
parme e dhe njė emri shumė tė lashtė PIE pi:r(ė)-piir-
pi:ri piri - qė ėshtė geni trashigues si
antroponom, zoonom, botanom dhe etnonom.
-
- E nyje e
parme e emrit nė fjalė nga E
Pirit
-
- PIR
emėr i lashtė PIE piiri, geni trashigues, pėrciellja
etnogjenetike e genit
-
-
Nė kėtė mėnyre, methodė ethymologjike, mendoj se mund tė
bėhet vet pėrcaktimi shkencor linguistik i emrit EPIR E +
PIR = EPIR-I pėr ta pėrcaktuar etnonomin EPIROT
qė rredhė me domethėnie paragreke e paraturke, respektivisht piiri
si fjalė shqipe-illire-pellgase PIE.
-
-
Piri piiri si
fjalė me ethymologji tė ndryshme sipas linguistėve tė derisotėm,
nuk do tė thoja se qėndron si emėr i pėrcaktuar, ashtu sikur
thonė si G. Masachio i cili na jep pėr emėr Pyloria:
Epirochin lingua albanese se dice Pyloria. - Gjithashtu edhe
Dh. Shuteriqi, Fjalė nga leksiku i shqipes fq.353,
respektivisht, kur merret si ethymologji karakteristike e me interes
tė veēantė, se kjo fjalė pir(ė), mund tė krahasohet me
fjalėn pyll piir=pyll, duke e krahasuar i dyti tė
parin se fjala piri po u krahasojka me fjalėn pylli
duke aluduar nė fjalėn e lashtė pyrr=pyll. Kėtu
nuk kemi aspak tė bėjmė me tė njejtėn fjalė, jovetėm qė nuk
ka asnjė mundėsi fono-historike, tė shėndrrimit tė tingullit tė
dyfishtė RR nė LL por qė kuptimi
shqip-illir na ēon drejtė tek emri origjinal PIE pir(ė),
piir piri e nė etnonomin nė fjalė kuptohet tokė
me piri, Tokė e Pirit Epiri.
-
-
Ėshtė
interesant se linguistėt nuk mund tė tejkalojnė sundimet
greko-romake tė kohėrave, pėr tė dalė nė fushė linguistike
gjenerale, tė kėtij emri epir nga rrėnja pir-pyr -
kur dihet se edhe emėrtimet e disa toponomeve dhe antroponomeve nė
Linguistikėn Gjenerale, pra nė gjuhėt boėrore tė Antikutetit,
janė formuar kompozitat, si ato interkontinentale piramidė,
piramida, ku fjala piri gjėndet me prejardhje qė nga
Thoti Skipe.
-
-
Nuk do tė ishte me interes linguistik vetėm pėr antikėn
ballkanike, qė kjo fjalė tė mos jetė kaq universale me karakter
botėror. Shih, na siellė ethymologjia nga piramdat arabe e shumė
kompozita tjera arabike e aramike, deri tek ato kompozita jo vetėm
nė gjuhėt arabe tė sotme, por edhe nė gjuhėt aziatike dhe
indo-europiane.
-
Nga piramidat arabe
e deri tek Pirinejet e mė gjerė nė gjuhėt i.e. ėshtė njė
rrafsh interkontinental linguistik, prej formimit tė antroponomeve,
toponomeve dhe etnonomit Epir qė inkurajon njė vėmendje
mė tė madhe sesa na duket nė studim linguistik, duke e analizuar
nga disa kėndvėshtrime ethymologjinė nė fjalė.
-
-
Mund tė karakterizojmė thirrjen nė emėrtimin Epir
Epirotica-Epirotcum nga authorėt antikė grek e latin, tė
cilėt e morėn nė dispozicion linguistik, tė quhėt kėshtu gjuha
epirote nė vend tė gjuha shqipe, apo gjuha illire ku e
kemi edhe tė authorėt e vjetėr shqiptarė ky nomim antik u bė
pėr shkak se epirotėt ishin nė lidhje ekonomike edhe kulturore mė
afėr me ta dhe edhe gjatė pushtimeve greko-romake me njė periudhė
kohore mbi njė millenium pushtuesit bėnė pėrpos copėtimeve
territoriale tė tokave illire edhe copėtime kulturore e shkencore,
duke e quajtur shqipen illire si gjuhė barbare. Kjo
inisiativė politiko-strategjike, nuk u bė pa njė qėllim kryesor,
pėr strategjinė e robėrimit dhe asimilimit tė tė gjitha fiseve
illire nė ato romake (e sllave mė vonė), me mbetje tė tė
vetmit pasardhės illirian popullit shqiptar por, qėllimi
ishte tė zhduket Illiria pėrmes fiseve si mbretėri tė saja
dhe tė sundojnė mbi gjuhėn barbare qė qėllimisht e quanin
pushtuesit me parollėn e lashtė pėrēaj e sundo (divita
et impera). Po kėsaj parolle antike tė shfarosjės illire si botėformuesja
kulturore e shkencore, iu nėnshtrua edhe hartografia shqiptare,
duke e marrė tė ndarė Mbretėrinė illire, nga ajo dardhane,
makedhone kur dihet se, mbretėri illire ishin tė gjitha mbretėrit
e Illirisė para asimilimit tė tyre, qe para romanizimit e
sllavizimit tė tyre si ajo e Dardhanisė, Makedhonisė,
Delmatisė, Liburnisė, Dakisė, Ardiejve, Adrianėve, Arianitėve,
Paeonėve etj. Tė gjitha kėto mbretėri ishin nė hartografinė
illire si Perandoria illire e kohės, qė sot quhet koha
parahistorike.
-
Pėr atė sot copėtimi i tokave shqiptare nė mėnyrė
strategjike, dhunėshėm e ka politizuar edhe historinė e shkencėn
i.e. duke polarizuar me ekzistencėn illire, nė dėm tė interesave
shqiptare, nė mėnyrė qė tė na dukėn tė huaj nė mes veti kėta
pasardhėsit illirian, kur shqiptarėt ballkanik janė popull
parahistorik...!
-
|
|