Nezir
Myrta / ETHYMOLOGJIA E
EMRIT - ETRURIA
Fjala
etrusk
pėrbėhet
nga pjesėt e saja fono-morfologjike nė zbėrthim linguistik kėshtu:
e
+ tru + s + k e
qė pėrbėhet nga njė nyje e parme e
njė emri, apo mė mirė tė themi nga njė rrėnje fjale tė lashtė tru
si
rrėnje fjale me kuptimin truall
troje, e trallit tė Trojės
duke formuar Gjindoren (Genetivin) pėrmes tingullit s
dhe
pėrcaktimit tė emrit si etnonom, pėrmes tingullit k
nė
trajtėn e pashquar tė emrit etrusk,
nė
tė cilin fshehet shprehja shqipe-illire e
Trojės Etruskėt e ardhur prej Trojės illire - Hillionit.
ETNONOMI
- ETRUSK
Emri - etrusk nė pėrbėrjen
e tij fono-morfologjike pasqyron disa rrėnje tė fjalėve, tė cilat
fshehen nė vet emėrtimin nė fjalė - sipas origjinės sė tingujve
tė fjalės, e cila pėrbėhet nga pjesėt e saj gjatė zbėrthimit tė
tyre, duke fshehur nė vetvete vet kuptimin e emrit, me disa ndryshime
fonetike tė tingujve, qė nė dukje tė parė, na largon nga origjina
linguistike si fjalė, nė mėnyrė qė ta shohim ethymologjinė e vėrtetė.
Fjala etrusk pėrbėhet nga pjesėt e saja
fono-morfologjike nė zbėrthim kėshtu: e + tru + s + k e
qė pėrbėhet nga njė nyje e parme e, njė emri apo mė mirė
tė themi nga njė rrėnjė emri tė lashtė tru, duke formar
gjindoren (Genetivin) pėrmes tingullit s dhe pėrcaktimit tė
emrit si etnonom, pėrmes tingullit k
nė trajtėn e pashquar tė emrit etrusk.
E
- nyje e parme e emrit duke
formuar Gjindoren (Genetivin) me kuptimin e truallit, nga trualli
TRU
ėshtė emri prej nga erdhėn
nga trualli I Trojės illire truall Troje e truallit
tė Trojės
S
- sufiks qė pėrcakton Gjindoren
(Genetivin) origjinėn e popullates sė ikur - e truallit tė Trojė
(s)
K
sufiksi nė trajtėn e pashquar tė
emrit, qė pėrcakton etnonomin etrusk -
si trojan illiran
Emri
etrusk ėshtė
emėrtimi i popullatės trojane illire tė zhvėndosur nga trojet e
tyre nga trualli i Trojės qė historikisht njihen si dyndje
egjeane dhe dyndje adriatike pas luftėrave tė njėpasnjėshme
deri tek Kallja e Trojės qė u detyruan ta lėshojnė
vendin pjesėrisht e masovikisht dhe tė gjejnė shpėtim andej detit
Adriatik, nė botėn e lirė tė atėhershme Sicilia ku sicili
(secili) kishte tė drejtė tė gjallonte gjellėn e lirė, tė
jetojė i lirė, (si toponom me spjegim shqip me pėremrin e pakufishėm
tė shqipes sė vjetėr sicili - secili, secila, secilėt)
me kuptimin tokė e premtuar nga secili, nga tė gjithė ardhėsit nė
Apenine.
Trojanėt illirian pas kalljes sė Trojės, tok me mbretin e
tyre Heneun (Eneun) shkuan masovikisht nė Apenine, nė fillim
nė Jugun e Italisė, nė ujdhesėn Sicilia, pėr tu pėrhapur nė
gjithė Apeninet, duke popullėzuar me farėn illire atėbotėn
e re tė atėhershme njėkohėsisht edhe duke kultivuar gjuhėn
dhe kulturėn illire si vazhdimėsi e kulturizimit apenin dhe
europian respektivisht duke pasqyruar njė formė tė re kulture tė
kohės, me njė njohje tė re gjuha e kultura etruske gjuha e
kultura e truallit trojan.
Dyndjet egjeane edhe tė Trojanėve dardhan, illirėve dhe
paraardhėsve tė tyre pellgazėve mediterran sikurse tė
popujve tjerė tė lashtėsisė, si dyndje trekontinentale: Afrikė
Azi Europė, duke mbetur themelues tė civilizimeve tė
antikuitetit - sėpari filluan me pėrhapje nė hapėsirėn ballkanike,
duke kultivuar kultet e kulturės mediterrane illire pellgazgjike
pas luftėrave tė pėrgjakshme, pėrmbytjeve natyrore, sėmundjeve
masive shfarosėse duke kėrkuar gjithnjė njė tokė e botė tė
re dhe tė lirė. Pėrveē,
Ballkanit si botė e lirė e kohės, i cili njihet si Ballkani
illirik nga
brigjet egjeane e deri tek Histria (Istra e sotme), duke
krijuar njė nga perandoritė mė tė mėdha tė Botės Antike Illiria
dardhanėt, nga tė dy drejtimet e lashta: nga Troja e nga
Ballkani, pėrsėri pėrjetuan edhe dyndjet adriatike duke
kėrkuar gjithnjė njė tokė tė re, pėr tu vendosur nė Apenine,
tėvona deri tek brigjet allantike tė Pirinejeve perėdimore.
Ato dyndje vazhduan gjithmonė kah
Perėndimi, nga presionet vrullshme
tė popujve tė mėdhenj aziatik nė pėrmasa botėrore, qė njė kohė
u pėrjetuan edhe si dyndje atllantike drejt anės tjetėr tė botės
deri nė kohėn tonė tė shek.XXI nė Tokėn e Re amerikane.
Pra, kėtu mund ti pėrkufizoja katėr dyndje illiro-pellgazgjike nė
pėrmasa botėrore: mediterrane, egjeane, adriatike dhe atllantike.
Kėto dyndje u bėnė nė kohezione historike tė vazhdueshme,
pothuaj nga tė gjitha drejtimet edhe nga ato tirreno-pellgazgjike,
Ionike, pėrmes ujėrave dhe tokės, deri tek vendosjet e fiseve theutone,
gale, anglo-saksone, balltike e skandinave.
Arsyeja
e kėtyre dyndjeve tė mėdha gjithnjė kah Perėndimi, ishte bymimi i
madh demografik i popuve mė tė mėdhenj aziatik: kinezve dhe indianėve,
persėve e afganėve, atakeve turke dhe atyre mongole, kur hunėt
aziatik arrijtėn deri nė zemėr europiane, e europianėt dhe njė
pjesė afrikane, arrijtėn deri nė zemrėn amerikane, si dyndje inter-kontinentale
oqeanike deri nė Australinė dhe Alaskėn e largėt. Pėr,
spjegimin e kėtyre dyndjeve inter-oqeanike vet flet sot bota
moderne!
-
Po kush
ishin ata Trojanėt dardhan tė Trojės antike nga Frigia, qė dyndjet
e tyre ishin edhe mė tė largėta mediterrane, qė u thirrėn
etrusk nė Apenine dhe atje formuan konfiguracionin historiko-kulturor
Etruria?
Eneu tok me enejtė trojan krijuan fillin e hershėm
tė lashtėsisė nė Apenine duke vuar themelet e njė kulture tė
ardhshme latine, pėr tu bėrė tėvona njė nga kulturat e njohura
antike romake e cila gjuhė e kulturė ishte me rrjedhė illire
fillimisht, krijoi vet themelin e historiografisė sė re, fillin e
kulturės sė re si kulturė e re e bartur e truallit tė Trojės.
Dhe pikėrisht Eneu trojan mbeti Eneida e Virgjillit
Illi i Virgjėr (sipas spjegimit shqip, emrit tė tij) si vepra e
parė e gjuhės e kulturės latine, me veprat e bardit poetik apenin
Bukoliket, Gjeorgjiket dhe Eneida.
Bukoliket me
kuptimin kėnga e bukės arbėreshe, atyre qė bėnė arėne
bukės dikur, / Gjeorgjiket me kuptimin kėnga e tokės,
dheut, kėnga e truallit tė ri etrusk, / Eneida me kuptimin kėnga
e Eneut dhe shtegėtimet e tij deri nė truallin e ri etrusk si kėngė
e truallit trojan nė Apenine kryeveprat e Virgjillit
janė fillet e kultivimit tė kulturės antike latine.
Vet vepra e
parė latine e cila njihet si gurthemel i letėrsisė sė kohės Eneida
e Virgjillit spjegon ngjarjet rrėnqethėse tė bredhjeve tė
Eneut, nė Apenine.
Illiada, Odhisea dhe Eneida pėrbėjnė tre atllasėt e
kulturės illire dhe vet Eneida ėshtė njė odhiseadė trojane illire.
Illiadha Adha e Illit, udha e Illit illirian poetika epike e
Homerit hillir si vepra e parė europiane me veprėn tjetėr, Odhisea
udhėtari i detit, i paraprijnė krijimit tė veprės sė tretė,
si vepra trashiguese illiro-pellgase Eneida mė e njohura nė
antikėn latine.
Eneida e Virgjillit ėshtė Eneiada Hėneiadha
Eneiadha udha e Eneut, ashtu sikurse ishte Iliada
illiadha (Hilliadha homerike) udha e Hillit tė Hillionit, por qė
Virgjilli na jep njė pėrsosje tė pėrfshirjes sė personazheve
nga Eneu nė njė vend tjetėr, me njė subjekt koherent tipik
trashigues, me parafytyrimin e perėndive tė lashtėsisė sė njejtė,
duke u lidhur nė tė gjitha kėngėt me emrin trojan, dardhan,
Troja e Hillionit.
Virgjilli nė veprėn Eneida si vepra e parė e kulturės
e letėrsisė antike latine, qe nga kėnga e parė, paraqet njė
ardhje tė popullit me prejardhje trojane:
From
ancient Troy, by force expelld we came,
If
you by chance have heard the Trojan name!
(Kėnga e Parė Eneida)
Nga
Troja e lashtė, na erdhėm me forcė tė dėbuar,
Nėse
ju emrin Troja, keni pasė rast pėr ta ndigjuar!
(Pėrkthimi
nė shqip N.M.)
Kjo
tregon mė sė miri, prejardhjen etruske trojane, nga
ethymologjia e fjalės ku fshehet kuptimi i shprehjes shqipe e trojės
etruske e trojės illire si popull qė i pėrket
dyndjeve egjeane dhe dyndjeve
adriatike, duke na lidhur me origjinėn illiro-pellgase tė etruskėve
nė Apenine!
Virgjilli
vazhdon nė kėngėn e parė Eneida:
Thus
spoke Illioneus: The Trojan crew,
With
cries and clamors his request renew.
..........................................................
Trojans,
dismiss your fears, my cruel fate,
And
doubts attending an unsettled state,
Force
me guard my coast from foreign foes:
Who
has not heard the story of your woes,
The
name an fortune of your native place,
The
fame and valor of the Phrygian race?
We
Tyrians are not so devoid of sense
Nor
so remote from Phoebus influence.
.......................................................
And
Illian towrs and Priams empire stood -
Meantime,
with shouts; The Trojan shepherds bring,
.......................................................................
O
light of Trojans, and support of Troy
Thy
fathers champion, and my countrys joy!
.......................................................................
Troy
is no more, and Illion was a town!
Aeneid Vergil, Transl.- eng. by John Dryden
Etruskėt
janė
popullata e Trojės etrusk si pjesėtarė tė popullit tė
fisit illirian Frigėt nga Frigia nė Azi tė Vogėl ku
ndodhej Hillioni hillirian tė cilin e ndėrtoi Hilli
dhe prej tij rrodhen dardhanėt, si mbretėri qė besonin nė
Yllin e Dritės Diellin dhe nė bazė tė tij si emėr tragjigues,
nga illirėt mediterran u zgjėruan deri nė rrafshin
trekontinental: Aleksandri Hind Hiller, gjatė pėrhapjeve
historike, respektivisht duke kultivuar kulturėn e antikuitetit nė pėrmasa
botėrore tė kohės.
Troja
illire. Etnonomi - trojan
Edhe veprat antike nuk mbeten tė paprekura, me intervenime tė
pusheteve tė kohės, qė ia imponoi devijimin kronologjik tė
antroponomisė dhe toponomastikės sė tyre. Shih, edhe nė veprėn Eneida
nė vend tė emrit Sparta e ndeshim emrin grekėt
Greacia, pėr tė iu larguar argumenteve reale historike, kur dihet,
se spartianėt e trojanėt ishin dy fise illire-pellgase. Kur
dihet se ethymologjia e kėtyre dy emrave Sparta e Troja qėndron
nė spjegimin shqip, pėr tė dy fjalėt si toponome, ashtu sikur edhe
pėr antroponomet dhe etnonomet spartian e trojan.
Emri Troja ėshtė thjeshtė njė emėrtim, si toponom
me ethymologji fuqimisht shqipe tė pakontestueshme, duke u nisur qe
nga origjina e tingujve tė fjalės, nga rrėnja e fjalės dhe nga tėrėsia
fonomorfologjike e saj. Fjala shqipe troll, trolli truall,
trualli nė shumės tė emrit ėshtė Troje, trojet, vendbanimet e
njerėzve, qė i pėrket origjinės shqipe, ku e kemi edhe nė
shqipen e sotme. Fjala Trojė Troja ėshtė pėrkufizimi
i disa trojeve, si vendbanime njerėzish, nė njė truall tė pėrbashkėt,
ashtu sikur ishte vet, Troja njė shtetqytet me troje tė
rrethuara me mure tė larta, tė gjitha trojet nė njė Trojė, qė
edhe quhet si toponom Troja.
Fjala shqipe
troje, trolli, trualli trojet nuk ka se si tė jetė e
ndonjė gjuhe tjetėr i.e. e cila pėrcaktoi etnonomin trojan
si etnonom illiro-pellgazgjik dhe toponomin Troja si toponom
illirian i lashtėsisė. Janė disa shprehje shqipe tė sotme lidhur
me fjalėn troll trolli tė cilat dhe janė tė
karaktereve tė njerėzve, ku lidhen me gjėndjen shpirtėrore tė
njeriut, nė pėrmasa tė thella emocionale, qė kemi mjaftė shembuj:
ai/ajo ka ra nė punė tė trollit / e ka qitė nė pikė tė
trollit (me kuptimin e ka tranua, e ka ēmendė fare) / rashė
nė punė tė trollit / ta luaj trollin / ia luan trollin / ia ka
luajt trollin / ajo punė ta luan trollin / luaja trollin / me
kuptimin shqip / rashė nė punė tė trollit rashė nė gjėndje
tė vėshtirė alarmuese, rashė tragjedi ekonomike, shpirtėrore,
finansiare, apo rashė nė njė gjėndje aqė tė vėshtirė, sa nuk
dij se kah ia mbajė, pėr tė gjetė shtegdalje, shpėtim pėr diēka,
qė mė rėndon tepėr. Poashtu, shprehja ai ia ka luajt trollin
filanit...kur i foli aqė me argumente tė forta, e qiti nė tjetėr
hesap, ia hudhi poshtė krejt fjalėt me argumente, e diskualifikoi tėrėsisht...
Dhėmbja
e dhėmbit ta luan trollin e
kemi shprehjen tjetėr shqipe, pėr dhėmbjen e dhėmbit, si dhėmbje
tronditėse, ku vet nga fjala dhėmb, dhėmbi, dhėmbėt u
formua nė shqipe edhe fjala dhėmbje, dhėmbja, dhėmbjet nga
sėmundjet e ndryshme.
Janė mjaftė karakteristike disa shprehje shqipe lidhur me
fjalėn troll-i, troje, truall trualli qė thohet nė dy
rastė te fjalėve nė analizė ethymologjike edhe vet shqipe, sikurse,
edhe vet nga fjala truall, rrodhi fjala shqipe
- truaj, (truemja, i/e trueme, tė truem, i/e trum-i-ja gege-shqipe),
qė kanė kuptimin i/e/tė mallkuar, e truan e mallkon, e namė,
i truemi-i mallkuemi- i namuni. Shprehjet shqipe: e trou buka /
e mallkoi buka / i ka tru trolli dhe e lėshuan vendin / troje tė
truara / trualli i truar / ai gjith ditėn e lume veē truan e rredhon
(namė) / ai/ajo ėshtė trup i truar / mos e truaj sofrėn e bukės /
mos e truaj djalin ashtu bre? / ai/ajo ėshtė njeri i truar / vet e
trove dhe tash rri / ai/ajo/ata/ato janė tė truar pėr sgjalli e
pėr sdekni / droj se vet e troi dhe ashtu i erdhi puna / Trumja
Truemja Truamja si emėr, etj.
Fjala shqipe troll, trolli, ėshtė poaqė e lashtė, si
toponom i rrethimit tė banėsės, shtėpisė, toka rreth shtėpisė sė
banimit tė njeriut sa qė vet rrėnja e kėsaj fjale tro (apo
tru, sikur e kemi nė rastin e prejardhjes sė fjalės etrusk, nga
truall troje, nga trolli i Trojės illire) kjo rrėnje tro ėshtė
fjalėformuese e shumė emėrtimeve i.e. edhe PIE dhe nė pėrmasa tė
pėrgjithshme tė Linguistikės Gjenerale, ku e hasim nė leksikun e pėrgjithshėm
botėror: trop, tropik, tropikal-e, an-trop=njeriu, metropol-i-e-et,
metropolitan, antrope, antropolog-u-e-et-ėt, Antropologjia,
antropologjetik, antropomorf, Tropoja toponom shqiptar, tropojan,
tropojas, tropojanėt etj., ku vetėm shqipja ka mundėsi spjegimi
ethymologjik pėr tė gjitha kėto fjalė gjenerale, tė shkencės dhe
linguistikes botėrore. Deshtėm e sdeshtėm
udha ėshtė e hapur pėr tė gjitha gjuhėt.
Sparta
illire. Etnonomi - spartian
Askund
derisot nė leksikun e gjuhėve i.e. si nė atė shkencor e historik
dhe hstoriografik, nuk pėrmenden toponomet Troja e Sparta dhe
etnonomet trojan e spartian - si fise illire, kur ato ishin
etnogjenetikisht, dy fise illire, me tė cilėn gjuhė tė lashtė
skipe-illire, vėrtetohen pėrmes ethymologjisė sė vet etnonomeve
dhe toponomeve nė fjalė.
Emri Spartė Sparta qė njihet kryesisht nė
Luftėn e Trojės, tė cilėn e pėrshkruan Homeri nė veprat Illiada
e Odhisea, poashtu edhe vet Virgjilli nė Eneida poashtu edhe nė
histori si shkencė shoqėrore ky emėr ėshtė me ethymologji
shqipe tė pakontestueshme.
Fjala spartė sparta ėshtė njė fjalė shqipe,
e cila edhe sotekėsaj dite flitet nė shqipen e vjetėr, si fjalė me
kuptim tė pastrimit, spastrimit shpartimit herrjes sė bimėve
nė kopsht, herrja apo spartimi i lehės sė qepve, spartimi i bimėve
nė arė gjatė prashitjes, qė sot ka mbetur nė pėrdorim vetėm
pėr botėn bimore, ku kuptohet rrallimi i bimėve nė kopsht,
spartimi i bimėve pėr tė dhėnė fryte sa mė tė mira kur
kjo fjalė ishte dikur nė Spartė si spastrim i rodit tė
njeriut. Spartianėt spartonin fėmijėt e tyre, duke i mbytur ata fėmijė
mėnjėherė pas lindjes, me tė meta psiko-fizike, me qėllim qė mos
ta humbin rodin, sojin e tyre por ti lėnė tė jetojnė vetėm
tė zgjedhurit, tė spartuarit ata fėmij tė shėndoshė tė
porsalindur, qė tė bėheshin djem, burra e gra luftėtare, sa mė
komplete si personalitete, tė shkathėt pėr punė e pėr luftė nė
mbrojtjen e atdheut. Ky ishte principi spartian i kohės, pėr atė
edhe vet emri, si etnonom spartian, si dhe toponomi Sparta
u formuan fono-morfologikisht nė bazė tė veprimit tė tyre
konkret nė spartimin e popullit, veēanėrisht nė spartimin e fėmijve
tė tyre. Ashtuqė, fėmia spartian, posa mbushte 7 vjet shalonte
kalin, hudhte shigjetėn, stėrvitej ushtarakisht dhe nė moshėn 12
vjeēare, ai ishte ushtar spartian.
Spartim domethėnė rrallim spartim rrallim, herrje
sparton rrallon, spartoj - rralloj ku kemi disa shprehje
shqipe: i kam spartue qepėt, lehen e qepve / e kam spartu arėn me
kuptimin e rrallimit tė bimėve me qėllim qė ato tė japin sa mė
shumė fryte, si tė lira, tė rralla nė mes tyre nė kopshte, ara
etj. spartoe arėn nėse don me tė dhanė bukė / ara e spartume
jep bukė / ara e paspartume nuk jep mjaft bukė / spartoe atė kopsht,
se tu ka ba therra / nė arė shtine anmikun me prashitė se e
sparton arėn dhe ara jep bukė / shpartoe kopshtin / shpartimi i bimėve
jep fryt etj.
Poashtu e kemi edhe fjalėn tjetėr shqipe, nė kuptimin e spartimit,
shpartimit shpartallim-i-e-et, shpartalloj, shpartallues,
shpartallon, shpartallojmė / shpartallimi i rrethimit ēarja e
rrethimit / po ēe ka shpartallue / e ka shpartalluar / tė
shpartallon do tė
thotė tė shkatėrron, tė ēanė, tė shkyen etj. qė sot ėshtė nė
dy rastet e shqiptimit qoftė me fillesėn, apo tingullin s apo
me dytingullorin sh por, qė ka kuptimin e njejtė pėr fjalėn
spartė, sparta, spartimi, spartohet.
Njohje
paraetruske.
Eneu trojan, ishte mbreti i Trojės (Troada) qė nė bazė
tė kėtij emri me ethymologji shqipe-illire - ishte fisi illir qė
besonte nė Hėnė, pėr atė edhe e kishte emrin Hėnee - Enee,
Eneu (me shėmangien e nistores H i.e.), ku prej tij
rrodhėn enejtė, pra fisi trojan illirian hėnejtė enejtė,
qė tėvona pas kalljes sė Trojės, nė mungesė tė tyre, si
popull i pakėsuar, formuan lidhjen e pėrbashkėt hėnhelleje, si
fisi i bashkuar illirian Hėnhellejtė, tok me Thaullantėt, qė
njihen sot si fise (para)historike illire (Enhellejtė-Enkelejtė e
Taulantėt) deri nė vendosjen e tyre nė brigjet adriatike.
Etnonomi
- akej
Me shkrirjen
e hėnejve (enejve) nė njė bashkėsi fisnore illire me hellejtė,
si fis trojan nė Trojė me emrin hėnhellej - formuan njė
nga kulmet e kultit tė kulturės, shkencės dhe artit illir tė kohės,
kėshtuqė, tash kemi ardhjen e grekėve, nė Trojė (gjysma e parė e
mijvjeēarit tė dytė p.e.r.), tė cilėt morėn kryekėput emrin e mėvonshėm
hellej hellen duke pėrvehtėsuar gjuhėn e kulturėn
dhe historiografinė hellene-hillire, (si dy fjalė tė sė njejtės
gjuhe ku tregon ana fonomorfologjike e tyre) as pa ditur pėr ta
spjeguar nė atė kohė, as vet kuptimin e artit e tė kultit tė
kulturės illire. - Por qė me njė emėr karakteristik, emri i grekėve
tė parė, ardhės nė brigjet egjeane ishte i marrur mė vonė nė
bazė ethymologjike me kuptimin e guximit tė njeriut si guxim
na del pėr grekėt emri i tyre si etnonomi i parė, emri akej, akejėt. Ku
vet kuptimi i kėtij emri akej lidhet tėvona me emrin akil,
me impresion nga emri i heroit tė Illiadhės homerike Akili
si akil- (akej, akejtė, ėshtė shumėsi i emrit nga
emri akil- aquilla shqipja). Pra, qė ky emėr
ethymologjikisht lidhet me emrin aquilla, si emėrtim me
kuptimin e skipes, e shqipes, tė shqipes, bij tė shqipes, ku
vet emri Aquilla, ėshtė emėrtimi i hershėm me kuptimin Shqipja
si etnonom nė rastin nė fjalė, me prejardhje ethymologjike
tė lashtė skipe thotishte.
Semantika
etruske. -
Gjuha e
kultura e truallit tė Trojės nė kuptimin mė tė ri tė
kohės si gjuha e kultura etruske
ku vet shprehja e fjalėve tė tilla e truallit tė Trojės
kjo shprehje fshehet nė fjalėn etrusk si gjuhė e
kulturė pellgazgjike, vėrshoi si tallaz deti Apeninet, duke
formuar njė etnitet tė ri tė kohės qė tėvona tė vijė e tė
zgjėrohet deri nė rrjedha antroponomesh, toponomesh, patronomesh,
hidronomesh dhe bionomesh nė pėrgjithėsi duke vėndosur njė
themel pėr kulturėn dhe historiografinė romake.
Fjalėt etrusk etrosk etrur etrurėt si
kuptim pėr etnonomin nė fjalė janė me pėrbėrje antroponomike
ardhėse, deri tek toponomi i njohur Etruria. Vet ethymologjia
e emrit si toponom Etruria ėshtė emri toponomastik i
etnonomit etrusk Etruria toka etruske, etruskane,
ku vet edhe kjo fjalė etruskane na vie ne deminutiv tė
shprehjes logjike etruskan nė kalimin alternomik nė etroskan
ku me shėmangien e tingullit r dhe tė fillesės
tingullit e na rrjedhė fjala toskan, nga alternomi
i tingullit u nė tingullin o respektivisht, sikurse
qė e kemi kėtė ndryshim tingullor tek emrat me kuptim tė njejtė
shqip truall troll trualli trolli trualli
troje nė shumėsin e emrit, pra na rrjedhė toponomi tjetėr
nga etruskan etroskan toskan Toskana, qė ėshtė
vet emėrtim i rrjedhur nga vet emri i ardhur nga etnonomi tosk
toskė Toska, Toskėt, nga vendi amė Toska Toskėria,
si toponom pėr vendin e toskėve arbėrorė dhe dialekti i
shqipes Toskėrishtja.
Poashtu, nga vet ky emėrtim etrusk nė kuptimin etrosk
na rrjedhė emėrtimi trosk - troskė, troskėt me njė
largim etnogjenetik duke formuar e riformuar fise tjera.
Nuk mendoj se disa pėrkufizime ethymologjike tė derisotme pėr
prejardhjen e emrit etrusk kur thonė disa se ky emėr vie nga
shprehja e truska me kuptimin e shtypka si formė
linguistike e dalur nga pesha e hidhur e robėrisė, e truska e
shtypka robėria -
nuk besoj qė kjo theori,
tė jetė frytdhėnėse pėr njė ethymologji tė saktė,
reale, tė prejardhjes sė vet emrit etrusk. Ky mendim
ethymologjik si theori, ndoshta ka mbretėruar tek disa ndikime tjera
multietnike, nė Itali, duke menduar se edhe vet trevat arbėreshe,
janė si pjesė e vuajtjeve ekzistenciale dhe ėshtė fjala pėr mospėrkrahjen
ndaj arbėreshėve, nė njė shoqėri tė tillė, pėr tė mbetur Jugu
i Apenineve, si edhe vet Italia Jugore, si pjesė mė e pazhvilluar
ekonomikisht dhe industrialisht. Dihet se, kjo situatė ekzistenciale,
rrodhi nga ndikimet e popujve veriorė gjermanik, duke industrializuar
me shumė pjesėn veriore, qė Veriu italian tė jetė mė i zhvilluar.
Pėrkundėr, ballafaqimeve etruske me popuj e kultura tjera, nė
shumė shkrime linguistike, filologjike, thuhet se disa dyshojnė nė
prejardhjen etnogjenetike etruske, nga illirėt, edhepse, dihet se: etruskėt,
paunėt, mesapėt, venetėt, etj., qe nga fiset e hershme dardhane
galabrėt e paunėt, si fise ardhėse nė Apenine, gjatė
dyndjeve dardhane illire, nga veriu ballkanik, kah jugu, pėr nė
Apenine, tej Adriatikut, si dyndje adriatike dardhane kėto dyndje
e tregojnė si dėshmi historike prejardhjen illire tė etruskėve
si dhe gjuha etruske ishte gjuha illire, si gjuhė
e kulturė dhe etnologji illire ajo ishte vet gjuha
e kultura illiro-pelgazgjike.
Spjegimi i
mbishkrimeve etruske mesape, paune, venete etj. nė gjurmimet
ethymologjike, gjatė ekspeditave arkeologjike, tė linguistėve
europian, nė gjetjen e atyre epitafeve, epigrameve, mbishkrimeve tė
varrezave, shkrimeve nė stoli ari e nė monedha tė gjetura nė
varreza tė gjithė erdhėn nė pėrfundim, se vetėm pėrmes rrėnjeve
tė shqipes sė vjetėr, mund tė dėshifrohen e tė zbėrthehen ato
mbishkrime tė lashta dhe tė spjegohen ekzakt sepse asnjė gjuhė
tjetėr nuk ka mundėsi spjegimi tė tillė.
Shih:
ekspeditat - Theodor
Mommseni (1850) duke studjuar mbishkrimet mesape, ai arrijti nė pėrfundimin
mbi lidhjet e mesapishtes me illirishten dhe me shqipen Dialektet e
Italisė sė Jugut, sikurse edhe nė veprėn Historia e Romės.
Poashtu, linguisti gjerman S. Buge, duke argumentuar pėr zbėrthimin
e mbishkrimeve mesape, duhet tė shfrytėzohet Shqipja pėr tė
kuptuar ato mbishkrime dhe duke ardhur nė pėrfundim nė
studimin Mesapishtja dhe Shqipja ai zbulon se ekzistojnė
njė seri pėrputhjesh midis gjuhės sė mesapėve tė lashtė dhe tė
Shqipes sė sotme, si nė aspektin evolutiv fonetik poashtu
edhe nė leksik. Paul Kretchmer-i njė nja linguistėt mė tė mėdhėnj
dhe hellenistėt mė tė spikatur Hyrje nė historinė e gjuhės
greke (1896) ku trajton problemet e illirishtes dhe ngjashmėrinė
unikate me Shqipen e Mesapishten, por si lidhje tė veēanta i
argumenton ato lidhje me Venetishten duke argumentuar pėrhapjen
e illirishtes sė lashtė nė dy anėt adriatike, na jep njė
konkludim tė qartė pėr njė lidhje etnogjenetike: etruske,
etrure, mesape, paune, galabre, kalabreze, venete, dardhane, trojane
illire!
Ėshtė
interesante njė legjendė nga vet Virgjilli, ku na pėrshkruan njė
lidhje gjenetike, nė mes tė etruskėve, dardhanėve dhe trojanėve,
nė tė cilėn thohet se: gjurmėt e dardhanėve janė tek
paraardhėsit e tyre, me Dardhanusin dhe Trojanėt. Sipas vlerėsimit
tė traditės romane, Dardhanusi ishte i Biri i Zeusit dhe
Trojanės i cili u martua me bijėn e mbretit tė Frigisė
me princeshėn Bateia.
Dardanusi e themeloi qytetin e lashtė Dardhania, nė zemėr
tė fisit frigian illir me njė dekret pėr atė tokė, krahinė,
qė ia dhuroi i ati i shoqes sė tij.
Eneu trojan ishte pasardhėsi i Dardhanusit, ku pas
kalljes sė Trojės, mori njė pjesė tė popullit me vete, tė
cilėt shtegėtuan nė Apenine.
Legjenda e lashtė pėr Trojėn.-
Legjenda
pėr Trojėn iu
ka interesuar shumė dietarėve e studjuesve botėrorė, tė cilėn e
vuan nė shqyrtim analitik, hellenistėt dhe linguistėt e historianėt
i.e. Ajo qė zgjon mė tepėr interesim dhe qė i pėrket mė
shumė realitetit historik ėshtė subjekti etnografik, se emri Troja
lidhet me dardhanėt e Dardhaninė:
Dardhanusi i Biri i Zeusit dhe i nymfes Elektra, erdhi
nga Samothrraku dhe qėndroi njė kohė tek mbreti i Frigisė
illire. Dardhanusi me aftėsitė e tij, me shkathtėsinė, bukurinė,
maturinė e tij si bir Zeusi, fitoi admirimin e frigėve e sidomos nė
veēanėti fitoi adhurimin e princeshės sė bukur Batea e cila
ishte e bija e Teucerit birit tė Skamandrit nga
Kreta dhe i nymfes Idaea. Teuceri
qė e adhuroi aqė shumė Dardhanusin, si bir zoti, si njeri
dhe si dhėndėrr, ia dhuroi me njė dekret ligjor tė kohės disa troje
pėr ta themeluar tėvona qytetin Troja, tok me njė krahinė
pėrrreth saj, tė cilėn pas vdekjes sė Teucerit, Dardhanusi e
quajti krahina Dardhania.
Dardhanusi e Batea vuan
themlet e gurit tė trojeve tė shtetqytetit Troja, vuan vulėn
e themelimit tė saj ndėrsa, Hellena e Agamemnoni vuan vulėn
e shkatėrrimit, nė kohėn e mbretit Eneu ku ndodhi Kallja
e Trojės si ngjarje historike, tėvona me ikjėn e Eneut tok
me njė pjesė tė popullit trojan pėr nė Apenine vie
filli i njė historie tė re, me formimin e emrit tė ri, etnonomit - etrusk
dhe tė qytetit dhe krahinės Etruria.
Etrurėt lidhen etnogjenetikisht me Trojėn dhe vet emri
etrur, lidhet me emrin Troja.
Nė fillim tė
shek.XX-tė tė erės sonė, studjuesi i njohur Karl Georg Brandisi
shkroi nė veprėn Historia e Botės, Londėr, 1902,
fq.48,- Trojanėt tė cilėt banojshin afėr Propontit dhe nė
veri tė malit Idae (sipas emrit Idaea) i pėrkasin
grupit etnik frig. Nėse, vendbanimet, qė Schlieman-i i
zbuloi, ato i pėrkasin njė popullėsie tė vetme, e cila duhet tė
ketė emigrua aty rreth vitit 3000 p.e.r..
Deri nė kohėn e zbulimeve tė Schlieman-it, Troja ishte
vetėm njė legjendė e thurur me romancė e dramė. Bukuria natyrore
dhe e njerėzve tė saj, gjaku i vrullshėm, trimat e vėrtetė, kuajt
e shkathėt, anijet madhėshtore me vela, zjarri i dashurisė, shpatat
e hekurit e tė bronzit si vetėtima rrufeshė, nymfat e perėnditė
u sharruan nė shkatėrrim, kah viti 1250 p.e.r. Homeri, nė Illiadė
jovetėm qė e bėri tė
pavdekshme legjendėn mbi Trojėn kur tėvona perėnditė e Olympit
illirik, i gjetėn grekėt
dhe i pėrvehtėsuan, - por Homeri iu krijoi interesim shkrimtarėve
dhe dietarėve, tė cilėt legjendėn e Trojės e morėn si
realitet historik, duke zbuluar fshehtėsitė e njė prej historive mė
tė njohura tė botės! Nė kėtė kontekst historik, jovetėm hellenėt
e hellenistėt, por edhe romakėt tėvona, edhe bizantinėt, ranė nė
kėtė kurthė hermetike trojane! Troja ishte njė qytet
aty ku ndodhet sot qyteti turk Hisarllik.
Sipas
dietarit Schlieman-it
bazuar nė hulumtimet arkeologjike tė Trojės sė lashtė,
qyteti duket se shumė herė u shkatėrrua dhe u rindėrtua nė poato
themele, dhe ai gjeti njė varg shtresash apo qytetesh tė ndėrtuara
e tė rindėrtuara njera mbi tjetrėn si ndėrtime shtresore, nė
Trojė!
Dr.
Fuertwangler-i, pėr ndėrtimin e Parė tė Trojės thotė:
Llogaritet se Troja u krijua aty kah milleniusi i Tretė p.e.r. por,
sipas dokumentimit arkeologjik, ka tė ngjarė, qė Troja tė jetė ndėrtuar
edhe para milleniusit tė Katėrt p.e.r.
edhe kur dihet kjartė, se Trojanėt, pėrdorshin veglat e bakrit
(Cuprum) dhe pėr bakrin dihej 7.000 vjet para erės sė re!
Me ardhjen e
trojanėve nė Apenine, nė Sicili e treva tjera tė Italisė sė
sotme, ata bartėn gjithė kulturėn e historiografinė e lashtė
dardhane trojane, kultet, besimet, gjuhėn, doket e zakonet, tė cilat
tėvona u mishėruan me njė kulturė tė re tė kohės - pėr tė
mbetur tek pasardhėsit enean trojan gjuha
e kultura latine-romake, e gjuha e sotme italiane, si rrjedhė etruske
illiro-pellgase mediterrane.
Gjuha e kultura etruske edhepse ndryshoi nėpėr kohė nga ajo
trojane, nė esencė mbeti kuptimi i njėsisė linguistike nė
antroponomi, toponomastikė, si formim i njė gjuhe simotėr latine
dhe vendasi i ardhshėm apenin, gėrshetoi lidhjet linguistike, me
vet kuptimin e emrit latin me domethėnien filozofike la
atin ku nėnkuptohet shpreja e La Atin. Nga folja La
nė aorist, prej foljes me lanė rrodhi nyja e parme e fjalėve
latine dhe e shumė gjuhėve latine tė sotme La si edhe nė
format tjera identike gramatikore la, le (les) si kuptim i
lanjes la libertee, la famiglia, la mere -le pere les enfant,
fr. La parole, sp. etj. deri tek gjuhėt e sotme latino-amerikane.
Interesante janė krahasimet e disa paternomeve, i.e. sikurse
emri at baba, nė disa gjuhė:
Shqip
at-i
Etrus.
apa
Greq.
appa
Latin.
pater
Gotik.
fadar
Irl.
Vj. athir
Armen.
hayr
Sanskrit.
pitar
Tokarisht:
pacar
i.e.
.......... phater
Kurse me rėndėsi
tė veēantė, mund tė analizojmė fjalėn ar e cila nė
shqipen formoi emėrtimin arbėn-arbėr Arbėria si
kuptim i fjalės ar(ė) ara e bukės, qė e kemi, pėr fjalėn pllugim,
lavrim nėpėr disa gjuhė i.e. e botėrore:
Ar
pllugim, lavrim (lėrim), me lavrua arėn me pllug
Etrusk:
ar - me ba, me mbarua, pėr tė bėrė
Latin.:
arare
Breton:
arat
Greq.:
aroo
Gotik.:
arjan
Lituan.:
ariu
Ang.
: plough (direkt
nga fjala shqipe, emri pllug-u, mjet lavrimi nė arė)
i.e.
: ary
Tė gjitha kėto
fjalė nėpėr kėto gjuhė flasin pėr pllugim, lavrim tė arės dhe
kaq ngjashmėri fonomorfologjike kanė ndėrmjet veti, tė cilat mė sė
miri rrėfejnė pėr njė gjuhė tė pėrbashkėt i.e. e mė gjėrė...
ku lidhet kuptimi i emrin ar(ė), shqipe arbėrore, nė tė gjitha
kėto raste komparative linguistike.
Toponomet etruske, si emėrtime qytetesh spjegojnė prejardhjen
etruske tė sotme linguistike, tė toponomeve, e si emra gjeografik
italian: Achra Acerra, / Adria, Atria, Atra Adria, Atria /
Aret Arezzo / Atina Atina / Felsina Bologna / Velsu,
velsna, velzna Bolsena / Uvilla Boville / Cale, cali Calvi
/ Capua - Capua / Chaire, cisra Cervetri / Ceisna Cesena /
Clesvin Chiusi / Spina -
Comacchio / Cura Cori / Curt, cortun Cortona / Cusa Cosa /
Frentina Ferentino / Vi(p)sul Fiesole / Felcina Fogligno /
Kavi Gabi etj.
Ndėrsa,
tek besimi etrusk etruskan qėndrojnė disa forma
alterfonike, nė pėrcaktimet e emėrtimeve tė perėndive tė lashtėsisė,
ku me njė ndryshim fonetik, na japin identitet linguistik me perėnditė
e popujve tjerė tė lashtė: Apolloni zoti i dritės, thirrej Aplu,
Apulu, Alpu. Silvanus zoti i fushave dhe i tė lashtave, Palo
shpirti i plleshmėrisė, i venės, Tinia zoti i
bubullimės, shiut, Teramo Mekuri, Turan Urania,
Turmus Hermesi zoti i fshehtėsisė, Turanna
Venus Afrodita - Venera e deri tek mythologjia moderne Toskane
- Siero etj.
Mendoj tė shtojė diēka mbase, pėrkundėr mendimit tė disa
linguistėve, qė ethymologjinė e toponomit emrin e qytetit Tiranė-Tirana
(kryeqyteti i Shqipėrisė) qė e lidhin me toponomin Teheran
Terhana - karakteristike ėshtė pėr mendimin tim emri i perėndisė
Turanna Afrodita Venus Venera qė mendoj tė jetė
vet pėrcaktimi i toponomit Tirana ku me ndryshimin
fonetik tė tingullit u nė
i - rrodhi
emri Tiranė Tirana me ethymologji etruske Turanna
Tirana.