Nezir
Myrta / ILLIRISTIKA DHE
SLLAVISTIKA
NDIKIMI
I ILLIRISHTES NĖ SLLAVISHTET
Gjuhėt sllave tė cilat njihen si gjuhė greke, tė formuara
me alfabet grek, pėrvehtėsuan njė sfond tė madh tė thesarit
linguistik illirik. Gjuha illiro-pellgazgjike, fuqimisht mund tė
merret si burimi i pėrbashkėt i gjuhėve indo-europiane, e cila
sipas linguistėve tė kohės sonė shtrihet me ndikim formulues tė
gjuhėve nė gjithė rrafshin linguistik indo-europian nė pėrgjithėsi.
Gjuhėt
sllave merren si gjuhė thrakase origjinalisht, tė pėrhapura tok
me dyndjet e thrrakasėve nė pjesėn euro-lindore dhe azio-perėndimore.
Vet Thrrakishtja si e folme illiro-pellgazgjike, u formua si gjuhė
e lashtė nė vete, duke kapėrcyer kufinjt ballkanik, deri tek gjuhėt
e sotme kelte, qė Keltishtja e lashtė dokumenton lidhjet e saj me
Illirishten dhe me Shqipen.
Nė
formimin e gjuhėve
sllave nuk pati shumė vėshtirėsi, pasi ato huazuan pjesėn mė tė
madhe tė alfabetit grek tė lashtė dhe tė gjitha formulimet
linguistike, fonetike e morfologjike, leksikore e semantike, mbėshteten
nė gjuhėn thrrakase, tė gjenezės linguistike illiro-pellgazgjike.
Pėrkundėr,
ndryshimeve sufiksale e prefiksale gramatikore nė gjuhėt sllave tė
sotme, shihen kjartė rrėnjet e lashta tė sė njejtės gjuhe
para-indo-europiane pellgazgjike, qė sado tė mundohen tė largohen
si gjuhė me mėvehtėsi tė veēantė linguistike, duhet pranuar
burimin e pėrbashkėt i.e.
Gjuha
greke e lashtė i mori tė gatshme komplet formulimet linguistike
nga thrrakishtja, nga
vet fisi illirian i hershėm thrrakas dhe sot duket, sikur nuk e
pranojnė vet sllavėt, pėr gjuhėt e tyre, si pasardhėsit e thrrakasėve, si theori e gjuhė greke,
duke menduar vetėm nė formen alfabetike. Kėtė shtytje sllave e bėri
mbizotėrimi sllav nė pėrmasa tė mėdha tė rritjes demografike,
duke pasur parasyshė, se grekėt mbetėn si popull i vogėl dhe i
pafuqishėm historikisht ta pėrballojė vlimin demografik sllav.
Gjuhėt
u ndikuan nga njeratjetra, por ndikim tė madh substancial ka gjuha
me histori mė tė lashtė. Gjuhėt e formuara sllave mund tė pėrkufizohen
si gjuhė thrrakase, kuptohet, paragreke dhe popujt nė koegzistencė
gjeo-biologjike dhe gjeo-historike gjatė dyndjeve apo pushtimeve,
shpėrnguljeve, arratisjeve tė tyre duke kėrkuar shpėtim, duke
parė ballafaqimin me gjuhė e kultura tė absorbuara nga tjerėt
vendas, formuan gjuhė tė reja, me kusht qė tė asgjėsohet gjithēka
josllave, tė zhduken nė ēdo mėnyrė a formė edhe egėrsie
doket e zakonet dhe kultura historiografike illiro-pellgazgjike nė
Ballkan dhe Europė Lindore. Ku ra vala sllave, pėrvloi gjithēka
illire edhe onomasiologjike!
Kėshtu
ngjau me pushtimet sllave nė Ballkan nga shek.VI e.r. duke u
ndeshur direkt me gjuhėn e kulturėn dardhane illire. Sllavėt nuk
e kishin shumė tė vėshtirė pushtimin mbi Ballkanin, mbase, pas
pushtimeve shumėshekullore romake mbi ballkanasit illirian, vėrshuan
duke tjetėrsuar e zhdukur gjithēka tė gjallė aty ku munden edhe
Onomasiologjinė ballkanike derisot.
Ethymologjia
e emrit sllav narod (popull). -
Ndikimi
i illirishtes nė gjuhėt sllave fillon qe nga fjalėt kryesore tė
tyre, tė cilat janė formulime si togfjalėsha nė tė shumtėn e
rasteve - duke u nisur
nga nocioni popull, qė mund tė spjegohet pėrmes shqipes sė
vjetėr.
Fjala
sllave pėr emėrtimin e popullit narod, ėshtė njė kompozitė
e pėrbėrė prej dy rrėnjeve tė lashta illire na + rod =
narod. Sipas kėtij zbėrthimi morfologjik na dalin dy fjalė
krejtėsisht shqipe, ku pjesa e parė e kompozitės na ėshtė
pėremri vetor i shqipes na - veta e parė, numri shumės (na,
ju, ata-ato), si formė emėrtimi pėr vetveten sllave. Kurse pjesa
e dytė e kompozitės narod, - rod, ėshtė krejtėsisht fjalė
illire rod, rodi, soji i njeriut. Nė kėtė rast gjatė
formimit tė emėrtimit narod, kuptohet shprehja e re na rod,
na jemi rod, na rodi, soji i njeriut, si popull, na jemi rodi. Fjala
e hershme shqipe-illire rod, rodi, e cila mund tė spjegohet
edhe fonetikisht, nga pjesėt e saj, diftongu ro+d, ku diftogu
ro, difton rrojtje, qė rron, si zbutje fonetike e tingullit
rr, nė - r ashtu sikurse gjindet edhe nė diftongun fillesė tė
fjalės emėr rom roman romak, ku theksohet tingulli i
dyfisht nė tė folur shqip - rr (rrom, rromėt, rroman, rromak-e).
Diftongu ro si kuptimi i rrojtjes, gjallimit, ekzistencės (rro),
me formimin e emėrtimit me fillesėn t, rrodhi fjala t+ro=tro,
qė ka kuptimin e trollit, troll-i, troje-t, ku vet fjala shqipe
troll-i, spjegohet pėrmes shqipes me shprehjen T*RO*LL tė
rrojė illiri troll, ku pėrmes ndryshimit tė fundesės
tingullore p rrodhi fjala e hershme illire trop, si
kuptim i fjalės trup, ku me fjalėn trop, u bė lidhja
prefiksale me an dhe rrodhi emėrtimi an+trop, qė e kemi
formimin e fjalės greke tė hershme antrop (antropo-s) = njeri,
me kuptimin e shprehjes njeri i trollit, trop nė troll, trup nė
truall, njeriu qė nuk jeton mė nėpėr shpella e natyrė tė hapėt,
por jeton nė troll (truall), njeriu i trollit. Ashtu sikurse
tingulli p, krijoi fillesėn tingullore tė emrit shqip
popull (pop, people etj.)
Fjala
sllave narod, si fjala kryesore pėr emėrtimin e popullit,
rrodhi nga skipja illire, e cila formoi shumė fjalė e kompozita
tjera sllave sikurse janė: naroda, narodi (shumėsi), narodnost=popullėsia,
narodnosti = popullėsitė, rodbina=vendlindja, roditi=me lindė,
lindet, rodio (se)= u lind, rodila (je)= e lindi (ama), rodili=u
linden (shumėsi), rodilka, rodni kraj = vendi i lindjes, rodjendan=ditėlindja,
rodi se = do tė lindi, narodni=popullor (emėrtim mashkullor,
akuzativi-thirrorja), narodna=popullore (femnore), narodne = tė
popullit, narodog = i,e,tė popullit (gjenetivi) etj. sipas rasave tė
emrit, ku gjindet gjithashtu edhe
nė shumė fjalėformime
tjera sllavishte.
Nga
fjala rod, rodi (soji) si fjalė e lashtė shqipe-illire, me
ndryshimin e tingullit o=a, rrodhi fjala sllave rad (puna),
si formė e respektimit tė rodit, sojit, njeriu rod punon, rodi
punon dhe i parodi nuk punon, rodi i njeriut shihet nė punė, puna
e tregon rodin e njeriut, sojin (rad, radi, raditi, radnik).
Antroponomia
sllave nė pjesėn mė tė madhe kryesore na del me ethymologji
shqipe-illire: Aleks-a-ndri = i pari, qė foli / Ilija=illi, lidhet
me hillin / Bog = Zot, emėrtim i Fuqisė Mbinatyrore, si emėr dhe
mbiemėr i lashtė illirian, Boga, Bogajt, si mbiemėr i lashtė
shqiptar, tė cilėn fjalė e ka ndriēuar edhe albanologu M.
Shufllai dhe mu pėr shkak tė ndriēimit tė Albanologjisė, u vra
mizorisht nė Zagreb (1929).
Antroponome
dhe toponome tė shqiptarėve tė sllavizuar dhe trevave shqiptare tė
pushtuara dhunshėm, tregojnė spjegim shqip (qė vazhdon sllavizimi
derisot), sikurse malaziasėt (Montenegro), tė cilėt janė me
origjinė shqiptare, ku onomastika e asaj treve illire ėshtė me
ethymologji shqipe-illire Limi (lum), Nikēi (Nikshiqi), Berana (Ivangradi),
Ulkini (Ulqini), Zenta (Zeta), qė kjo fjalė shqipe ka kuptimin e
konfliktit, zėntės, kur zėhen njerėzit nė konflikt, zėhen nė
fjalė dhe armė (zihen), lumė luftėrash, lumė zėntash, Podguri
(Podgorica), si toponome etj. Ashtu sikurse janė sllavizuar trevat
illire, Dakia (Rumania), ku fjala shqipe-illire dakė, daka, ėshtė
kuptimi i deles (delme-delmja, delja), nė kuptimin e blegėtorisė.
Kėtu mund tė theksojmė disa kuptime pėr fjalėn emėr kafshe
delja: dakė, daka ėshtė kuptimi malor i hershėm pėr delen (delmes),
kurse fjala emėr delme, (delmja, gege-shqipe), ėshtė kuptimi
fushor pėr delen delma (delme, delmja) ku edhe rrodhi
etnonomi blegtoral i fisit illirian delmat, ashtu sikurse edhe
rrodhi toponomi delmat Delmatia dhe Dalmatia me ndryshimin e
natyrshėm tė zanores e=a dhe ashtu e kemi sot toponomin nga kėto
variante fonetike zanorale Dalmaci-a, dalmatėt, kuptimi pėr
banorėt e Dalmacisė (Delmatisė), Delmatia, ishte emėrtimi i
hershėm, por me sllavizimin e delmatėve, u sllavizua edhe vet emri,
me fundesėne ndryshuar illire nė sllave t = c.
Gjatė
mbretėrisė sė Agronit, Dardhania pėrfshinte edhe Kroacinė e
sotme, ku njihet vendqendrimi i tij si mbret dhe vet emėrtimi i
selisė sė Agronit, nė Zagrebin e sotėm, i cili quhej Agram-i,
qe gjatė mbretėimit tė tij, u zhvillua bujqėsia teknikale dhe
nga vet emri Agron, rrodhi emėrtimi i fushės sė bujqėsisė sė
zhvilluar agronomia (agronom-i, agrnomet, agronomėt).
Kemi
edhe fjalėn tjetėr vllah-vlleh, prej tė cilės rrodhi
etnonomi vllah-vlleh (vllah, gege dhe vlleh, toske-shqipe, nga
ku rrodhi toponomi - Vllahia, vllahėt vllah, qė nga fjala
shqipe vllau, vllai, e moren edhe emrin e tyre - vllah (vlleh,
vllehėt). Mė nė veriperėndim ballkanik, nga emėrtimi i hershėm
i Istėrve (Histria), Istria-Istra, ishin fisi illirian Liburn,
Liburnėt, si detarė dhe toponomi - Liburnia (Sllovenia), ku sot
ekzston njė pjesė e mirė e onomasiologjisė liburne-illire, nė
toponomastikė dhe antroponomi sikurse hidronomi Bistrica illire
(Ilirska Bistrica), toponomi Liburnia, -Emona (Lublana),
kryeqyteti i Liburnisė, nga koha e mbretėreshės liburne-illire
Emona. Gjithashtu, shihet vendosja e pjesėshme e paeonėve
illirian, qė shtriheshin rreth kufirit me thrrakasėt, e tėvona
shihet vendosja e tyre nė veri tė Donaut me toponomin Paeonia
- Panonia Paeonia (paeonėt,
panonėt) Vojvodina etj.
Emri
Nemanja (S. Nemanja), si antroponom, ishte princi i shtetit tė parė
sėrb Rashka, spjegohet pėrmes shqipes sė vjetėr, qė lidhet
me fjalėn gege nema, nama, i nemuni, ashtu sikurse edhe vet
toponomi Rashka, qė lidhet me emrin rus, Rusia rus ka,
ka rus-rash, rash ka Rashka, ku emėrtimi lidhet me dedikimin qė
iu bė nga gjuhėt romane ang. Rush (rash)=rus pra, shteti i
rusėve tė ardhur nė Ballkan gjatė pushtimeve sllave. Emri
rashkė,nė shqipen e vjetėr ėshtė thirrė raje, raja, shkije
raje, nga Raja (Rusia), ku edhe vet sėrbėt sot e quajnė
njeritjetrin raja.
Emėrtimi
Obrenoviq, si antroponom (dinastia serbe e obrenoviqėve), spjegohet
me shqipen, qė del nga rrėnja obren, obrin, Obrij, Obria, (ku
gjindet si toponom edhe nė Kosovė Obria) lidhet me fjalėn
shqipe breg, brij bregu, vend i ngritur tokėsor, brij toke, qė
ka lidhje edhe me fjalėn brij, afėr, i pėrafėrt, (aty brij,
pėrbrij, pėrbrijsh) tokė e brejtur e mbetur kodrinore
breg bren dhe nė kėtė rast tregon pėrmes tingullit o, si
fillesė emėrtimi obren (obrij Llesh, Millesh Obrija
Millesh Obreni).
Nėse
iu heqim fjalėve sllave sufiksat: viq, vica (serb), ovski (maq.),
ov-o-a (bullg.), tė cilat pėrbėjnė natyrėn e kėtyre gjuhėve tė
reja sllave, tė gjitha rrėnjet e fjalėve, mund tė spjegohen pėrmes
shqipes sė vjetėr, gjatė zbėrthimit fono-morfologjik, nė rrėnje,
rrokje, diftongje e tinguj. Ethymologjia e rrėnjes sė fjalės luan
rolin kryesor, nė origjinalitetin e vet linguistik, nga e cila
rrodhi, apo edhe u pėrvehtėsua, u tjetėrsua gjatė ndryshimit tė
theksimit tė zanoreve etj.
Analogjia
e kuptimit tė fjalės, me fjalėt e gjuhėve tjera mė tė lashta,
bie nė konkluzion tė kjartė, se cila iu ka ofruar mė shumė
natyrės, vizionit e vetive tė objektit, formės, ngjyrės, shijes,
veprimit, ndikimit, artikullimit zanor etj., se a plotėson, a e pėrmbushė
kuptimisht, rrėnja e fjalės vet emėrtimin.
Fjala
shqipe gur, guri, formoi fjalėn sllave gore, me kuptimin,
gur i lart, sll.gore=mal, lartė, lartėsi,ashtu sukur doli, fjala
sllave planina=bjeshka, nga fjala shqipe-illire pllaja, mal
i lartė me pllaja, poashtu sikur rodhi edhe fjala pėr ngjyrėn
blu, kaltėr plav-a, lartėsi e kaltėr, nė bazė tė lartėsisė
sė bjeshkėve tė larta sikur duken nga afėr si nė qiell. Nga kjo
fjalė shqipe pllajė, pllaja, vend me pllaja, bjeshkė me
pllaja, u formua toponomi Plava nė Malci (Mal tė Zi).
Ashtu sikurse edhe toponomi tjetėr malcor, i afėrt
gjeografikisht, Gucia, qė rrodhi nga fjala shqipe nguci-a,
Ngucia, nga fjala ngucama, ngucje, vend ngucjesh, vend konfliktesh
shqiptaro-malazeze e sllave. Pėr kėto dy toponome, mendojmė se
janė tė qėndrueshme shkencėrisht, anipse derisot nuk kishte
mendime tė tilla pėr emrat gjeogrtafik Plava dhe Gucia.
Fjala
shqipe dru, formoi fjalėn sllave drv, drva (dru=drv), ashtu
sikurse nga fjala duh, duhama (gege-shqipe), doli fjala sllave
duh= duhamė, shpirt, me theksimin e tingullit h=sh, rrodhi
fjala dusha=shpirti, spirit. Kjo fjalė formoi edhe antroponome:
Dusha, Dushan, dushman, duhovit, sll.= duhamor, shpirtėror.
Fjala
shqipe-illire rogė, roga, roga e malit (kur prehen drunjtė nė
njė pjesė mali), roga e livadhit (bari i premė, kositur nė
livadh, pjesė tė livadhit tė kositura atykėtu, roga me bar tė
premė), qethja e flokėve tė njeriut, kur nuk prehen mirė flokėt
thohet shprehja shqipe ėshtė qethė roga-roga, e ka lanė rogė,
roga-roga, apo edhe kemi shprehjet kur bijnė flokėt vetiu pjesė-pjesė,
roga-roga, rogat e kresė (kokės) kur bien flokėt pjesėrisht,
thohet roga-roga. Poashtu. - Gjithashtu ėshtė shprehja shqipe e
vjetėr nė rogė tė livadhit (me kuptimin, me dalė pėr lėndinė,
haptazi dhe me u ulė rrafsh nė Pleqni, gjykim, gjyq), kur duhet tė
zgjidhet ndonjė problem, a konflikt. Kjo fjalė rogė, formoi
fjalėn sllave rog=brini, rogovi=brinat (brinat e kafshės), nga
kuptimi i rogės sė malit, ku kafshėt kullosin nė roga me bar, nė
roga mali, qė nga kjo fjalė rog-roga rrodhi toponomi Rogovė (afėr
Gjakovės, Kosovė), nga rrėnja shqipe rog, e sufiksi thrrak
ov-a, qė iu dha gjatė pushtimeve.
Fjala
shqipe pod-i, si fjalė e lashtė illire-pellgaze, si fjalė e
ndryshuar nė shqipen e shkruar dysheme-ja, formoi fjalėn
sllave pod si dysheme dhe si parafjalė nėn, qė formoi
edhe fjalėn podgore, podguri, podi i gurit, i gurtė, Podgorica,
si toponom; poashtu, me kuptimin nėn, si parafjalė, rodhi nė
sllavishte, me kuptimin tjetėr tė diskutueshėm, nga fjala - pod
podzemlja=nėntoka, qė ėshtė edhe si emėr edhe si parafjalė
etj.
Fjala shqipe-illire
armė, arma (armata, ushtria), formoi fjalėn sllave armija=armata.
Kjo fjalė armė, formoi nė shqipen fjalėt: armik-u-q-ėt,
armiqėsi-a-tė;
gjithashtu formoi edhe disa fjalėformime i.e. arm=i varfėr etj.
Ethymologjia
e fjalės sllave sigurno (sigurisht, shqip)
Fjalėn
shqipe gur-i, si emėr i veēantė karakteristik prej ēdo
gjuhe i.e., interesant, e kemi nė shprehjen shqipe si guri
(i,e,tė fortė-a-t), i fortė si guri si dhe nga vet kjo
shprehje origjinale, rrodhi fjalėformimi siguri-a, si emėr,
sigurim-i, siguresė-a-t; si folje sugurua, siguruar; si mbiemėr
i,e,tė sigurtė-a, sigurisht e, qė formoi emėrtimin e
njejtė edhe me kuptim tė njejtė, vetėm me disa ndryshime
sufiksale, e prefiksale fjalėn sllave sigurno (sigurnost-i-ma,
osigurnost-i-ma, osigurava-nje). Dhe jo vetėm nė gjuhėt sllave,
por nė shumė gjuhė tjera i.e. si pėrshėmbull:
Shqip.
Siguri-a (sigurimi, sigurime, sigurimet, sigurisht; i,e,tė sigurtė-a
etj.)
Sllav.
Sigurno-st (osigurnosti, osiguranja, osiguranje, osiguravanje)
Latin.
Securitas
Ital.
Siguro
Ang.
Security
Freng.
Securitee
Etj...
Kjo
fjalė e pėrbėrė shqipe siguri-a dhe i.e., qė nė sllavishte
ėshtė po e njejta komplet sigurno (sigurisht, shqip), pėrbėhet
nga dy pjesė morfologjike si kompozitė si + gur (no),
ku pjesa e parė si - dhe
pjesa e dytė, emri gur, ėshtė vet emri shqip gur-i (gur,
gurėt, gurishte, gurore, gurinė-a-t). Ndėrsa, nė gramatikėn
shqipe, fjala gur, ėshtė: emėr sendi, gjinia mashkullore, emėr
konkret, rasa emnore (nominativi), trajta e pashquar, emėr i pėrgjithshėm.
Sipas mbiemrit nė gjuhėt sllave - sigurno, komplet merret
komozita rrėnje sigur dhe i shtohet sufiksi no
sigurno (sll. sigurno=sigurisht, shqip), ose, i shtohet fillesa,
zanorja o dhe del o+sigurava (folje), osiguranje (emėr),
sigurno (mbiemėr). Ndėrsa, nė gjuhėt tjera indo-europane tė
lartėpėrmendura, e kemi, vetėm me ndryshimin e tingullit tė dytė
i=e, dhe ndryshimin e tingullit tė tretė g=k(c), qė del
rrėnja kompozitale securit (as-y-e-)... dhe ndryshimit
tingullor, altertonit g=k(c) pėrveēse, nė italishte qė e
kemi siguro, vetėm me sufiksin o, me pėrbėrje tė njejtė
morfologjike shqipe si (trajtė e shkurtė krahasuese pėremrore
e pakufishme, shqipe) dhe rrėnjes kompozitore, apo, emrit gur-i,
si fjalė PIE illiro-pellgazgjike. Kurse, pėr fjalėn gur-i,
dihet se vetėm shqipja e ka origjinal, kurse nė sllavishtet ėshtė
kamen (gur-i, shqip).
Pėr
fjalėn shqipe gur-i, kemi shumė shprehje shqipe, lidhur me
krahasimin e mendimit, fjalės sė folur a tė shkruar, sikurse janė:
ishe kanė i fortė si guri / si guri i fortė / tek asht ba buka
e fortė si guri (bajate) / koka (qėnka) arrė e fortė si guri, me
ti thye dhambėt / njeriu ėshtė si guri, edhe mė i fortė se
guri etj.
Fjala
shqipe gur-i, tek emri gramatikor sigur-i-a dhe tek
mbiemri shqip sigurisht, me siguri - ka kuptimin e
mendimit tė fortė, tė qėndrueshėm, fjalės reale, mendimit
besnik, fjala pa lak (hile), fjala besnike, mendimi i drejtė,
vendim i sigurtė, njeriu i siguruar me fjalėn e dhėnė, premtim i
paluajtshėm, vėndosmėria e njeriut, apo e shoqėrisė, shtetit,
regjimit, pushtetit, pėr ta bėrė njė formė tė mbrojtjes sė
njeriut, jetės, mallit, pasurisė, pronės, administratės pronėsoro-juridike,
shėndetit; vėndosmėria e pushtetit pėr mbrojtjen sociale e
politike tė popullit (sigurimi) etj.
Siguria,
sigurimi ėshtė kuptimi i ruajtjes sė subjektit e objektit,
vendimit tė premė ligjor, mbrojtja e marrėdhėnieve ndėrnjerėzore,
mbrojtja e marrėdhėnieve ndėrshtetėrore e ndėrkontinentale (Kėshilli
i Sigurimit Botėror) etj., qė, nuk mund tė thehet vendimi nė
fjalė.
Kėto
janė dy fjalėt shqipe si + gur, qė formuan fjalėn sllave
sigurno (osiguranje), me kuptimin shqip, fjala si guri i ngulur,
fjala e paluajtshme, e pathyeshme, e qėndrueshme, fjala a mendimi
besnik i njeriut. Pėr kėtė kemi disa shprehje tjera shqipe: fole
fjalėn si guri i ngulun nė tokė / ngule fjalėn ntru si guri i
ngulun / ngule fjalėn si gurin / fjala besnike si guri / mos e
gjuaj fjalėn si guri rrumbullak, por si guri rrasė (rrasa e gurit)
me tnxanė vend nkuvend / mos e qit fjalėn si guri rrumbullak,
e me u rrokotelė nėpėr odė burrash,( po qite fjalėn rrasė guri,
qė tė nxėnė vend), / po folė fjalė si gur i luajtun (vendit),
/ njeriu ėshtė si guri (i fortė) etj. Dhe po kėtė kuptim
shqip tė shprehjes si guri, e kanė edhe kompozitat i.e.
nė fjalė.
Disa fjalė tė sotme nė rusishten mund tė synkronizohen me
burim ethymologjik illiro-pellgazgjik sikurse fjalėt: spina =
shpinda, sina = syni, syri, spela = shpella etj., tė cilat janė
shumė tė afėrta me shqipen, si dhe njė mori fjalėsh e fjalėformimesh
tjera rusishte, me burim ethymologjik nga thrrakishtja illire. Mund
tė konkludojmė pas disa theorive tė theoricientėve, historianėve
e linguistėve, tė cilėt e paraqiten diskutabile ēėshtjen e llirėve
dhe thrrakasėve, se cilėt ishin pėrpara mė tė hershėm. Dikush
i quan illirėt para thrrakasėve e disa tjerė linguistė sllav, i
marri thrrakasėt, se paskan ekzistuar para illirėve. Kjo theori e
dytė nuk ka asnjė mbėshtetje shkencore, qė thrrakasit janė para
illrėve, mbase, illirėt lidhen me Hillionin e stėrlashtė, me
Babillonin e shumė toponome tjera tė botės sė lashtėsisė dhe
kunkludimi mė i drejtė ėshtė se, illirėt janė shumė mė tė
hershėm, kurse thrrakasit, janė njė fis illirian ndėr mė tė
hershmit. Pėr kėtė na dėshmojnė lidhjet illiro-thrrake (e jo
thrrako-illire), si lidhje si nė pikėpamje linguistike, mbase, vet
thrakishtja ėshtė njė gjuhė illire-pellgazgjike. Gjithashtu, na
dokumentojnė lidhjet fisnore, tė dokeve e zakoneve, lidhjet
kulturore, artistike e shpirtėrore, qė ishin nga njė trung
illiro-pellgazgjik, derisa, shpėrthyen llavat e religjioneve, tė
besimeve e deri tek vendosja e orthdoksizmit euro-lindor, i cili
formoi njė ndasi tė dukshme illiro-thrrake dhe njė largim shumėdimenzional
tė kulturės sė lashtė tė tyre tė pėrbashkėt, tė cilėn me qėllim
disa historian sllav, mundohen ta veēojnė e ndajnė, si gjuhė e
kulturė nė vete dhe tė formojnė ndasi e veēanėti etnike,
kulturore, duke e mbajtur fisin thrrakas, si krejtėsisht tė ndarė
nga illirėt.
Ethymologjia
e emrit Sėrbia. Emri
sėrb, rrjedhė nga fjala greke serv, qė do tė thotė, servor,
shėrbėtor, mbase, tingulli b, nė greqishte ėshtė v, ashtu
sikurse tek emri - arban=arvan,
arvanit (arbanit). Kurse, nė bazė tė njė theorie tjetėr, ashtu
sikurse ėshtė edhe nė vet fillin e formimit tė etnonomit sėrb
(ku shihet, duket e pavlefshme zanorja ė), nė mes
tė rrėnjes
origjinale tė sotme sllave srp=drapėr, na del, si emėrtim
nė bazė tė njė vegle pune pėr korrje, vegėl korrėse, harkore
metalike dhėmbėzore drapėri = srp.
Historikisht ardhja e sllavėve (lexo: skitėve, rusve, mbase,
atėbotė nuk kishte as etnonom sllav e lėre mė etnonom srp),
kuptohet se i vetmi etnonom i lashtė pėr sllavėt ardhės nė
Ballkan, ishte etnonomi skit (skitėt). kjo ardhje skite ishte nė
dy faza kohore strategjike, duke prekur mė parė pulėsin dardhan,
mbase, Dardhania, ishte njė nga mbretėritė mė tė forta illire tė
kohės dhe skitėt, nuk kishin kurrfarė fuqie tė vinin me qėllime
pushtuese. Kėshtu, ardhja e parė sllave ndodhi si formė ekonomike e
tregėtare e baskėpunimit (gjoja) reciprok dadhan-sllav (skit) dhe
ajo ardhje u bė pikėrisht, gjatė zbritjes sė ftohtė tė rusėve
nga Karpatet nė Ballkan. Ata skit (rusė), erdhėn aty kah filli i
shek.V e.r. dhe ishin korrėtarė me meditje nė arat dardhane, punėtorė,
korrėtarė arash, korrėtarė tė lashtash.
Kjo
fjalė srp, na del edhe nė fillim tek rusėt nė symbolin e tyre
drapėri e ēekani. Drapėri (srp, sll.), si njė mjet korrės,
sharrė harkore, tė cilin e kanė edhe sot si symbol kombėtar rus.
Atėherė, fjala sėrbe srp, pasi thohet nė origjinal srpski
jezik=gjuha srpe (sėrbe), nė kuptimin ethymologjik na del, si gjuhė
drapėri, gjuha e drapėrit dhe vet etnonomi srp, del drapėr,
draponj, poashtu edhe toponomi Sėrbia, na del Srpia=Draponia
(sipas fjalės origjinale skite, apo srpe srp) dhe emėrtimi pėr
gjuhėn sėrbe, na del srpski=srpisht (sėrbisht), draponisht,
gjuha drapone, sipas kuptimit gjeneral tė ēdo gjuhe i.e.
Fjalės
srp, iu ka shtuar vetėm sufiksi ski, srp+ski=srpski dhe ka
dalė emėrtimi pėr gjuhėn srpisht (drapnisht), kur merrėt
ethymologjia nga rrėnja dhe kuptimi i saj srp=drapėr. Kėtu mund tė theksojmė se pikėrisht kjo
prapashtesė a sufiks srp ski, pikėrisht kjo ski, duket se ėshtė
vet rrėnja e emrit ski, qė ishte herėt ai emri skit, skitėt,
me tė cilin fjalėformim mund tė vėrtetojmė, shprehjen drapėr-i
skit (srp+ski=srpski), ku formohet edhe shkencėrisht
si koncept linguistik dhe na del shprehja shqipe skit drapėr,
drapėn skit dhe nė shumės tė emrit - draponj skit, skitėt me
draponj, deri tek shprehja skitėt korrės, skitėt korrėtarė.
Kurse,
koncepti i tė folurit srp (serv) = govor, (mbase kėto dy theori janė
tė diskutueshme, sikur dalin dy burime ethymologjike pėrnjėherė
dhe nuk mund tė qendrojnė tė dyjat, por duhet zgjedhur vetėm njera
theori absolute shkencore), nga rrėnja srp (drapėr), apo nga rrėnja
serv (shėrbim, servis, shėrbėtor) - nga fjala skipe-illire
gojė, goja, nė kėtė rast morfologjik0-historik, diftongu go, nė
bashkrenditje me sufiksin vor, formoi vet fjalėn sllave go =
govor (tė folurit), ndėrsa ėshtė interesant, se pikėrisht nga kjo
rrėnje fjale gov, me sufiksin na, u formua edhe fjala tjetėr...
Kurse, koncepti pėr gjuhėn si organ anatomik, mbeti po ai i
trashiguar nga rusishtja jazyk, jezik=gjuha e gojės.
Merret,
fjala shqipe-illire bukė, buka e grurit, misrit, ushqimi kryesor
europian - nga rrėnja e saj buk(ė) dhe sufiksit thrakas va,
doli fjala sllave pėr germėn, shkronjėn buk+va = bukva (sepse
vonė ėshtė gjetė emėrtimi sllavisht pėr germėn sllova) dhe
nga kjo rrodhi emėrtimi bukvar=abetare, ashtu sikundėr kjo fjalė
buk, formoi fjalėt i.e. gjermanike buch (buh) gjerm.=libri,
book (buk) ang.=libri. Poashtu, nga kjo rrėnje illire buk(ė),
doli edhe fjala me kuptimin e drejtpėrdrejtė bukval,
bukval(no) sll., dhe fjala e pėrbėrė bukfalisht (drejtpėrdrejtė),
e cila mund tė shikohet edhe nga emėrtimi i veprės sė Virgjillit
Bukoliket, pėr tė kuptar se sa e lashtė ėshtė kjo rrėnje
skipe-illire buk, e cila ka historikun e saj PIE, nė
pellgasishten.
Sipas,
domethėnies ethymologjike, tė fjalės srp, qė ėshtė drapėr,
atėherė duhet tė dali edhe vet toponomi Srpija (Drapnia), kurse,
pėr fuqizim tė tė shprehurit e mendojnė disa, se u ndryshua
tokzanorja p=b, e rrodhi toponomi Srbija dhe etnonomi - sėrb.
Nė
tė dy rastet ethymologjike, qoftė nga fjala greke serv=shėrbim,
apo edhe nga vet fjala srp=drapėr, pėrsėri na del kuptimi i pėrafėrt
substancial linguistik, qė lidhet me shėrbimin, punėn, qoftė edhe
me drapėr, qė na lidhė me po tė njejtin spjegim real serv srp
= shėrbim me drapėr, punė me drapėr, pėr korrjen e tė lashtave nė
ara tė bukės, si emėrtim qė lidhet me njė punė tė njeriut. Tash,
a ėshtė vėrtet, kuptimi i korrjes sė tė lashtave, fryteve tė
elbit, theknes, tėrrshanės, grunit, misrit si fryte tė pjekura,
apo ėshtė symbolika invazionale e korrjes sė popujve gjatė
pushtimeve; kryesore lidhet me njė zanat, profesion tė korrjes.
Mbase, edhe nė symbolin kombėtar rus, ėshtė drapėri e ēekani tė
kryqėzuara nė fushė tė kuqe, ku symbolizohen dy profesione tė
njeriut: frakataria dhe korrja (industria dhe bujqėsia),si forma
ekzistenciale tė njeriut sllav, rus.
Ato
dy zbritje tė rusėve nė Ballkan: zbritjen e ftohtė, kur erdhen si
punėtorė nė arat dardhane, nė fillim si ardhės skit, tek paonėt
(Panoni) dhe gjatė kalimit kėndej Donaut (Danubit) dhe zbritjen e
zjarrtė, i shohim historikisht, kur skitėt (rusėt) erdhen me zjarr,
me luftėra pushtuese nė Ballkan gjatė
(513 e.r.) filli i shek, VI e.r.
Sipas,
historianit, H. Frommer-it, filluan sulmet e para sllave nė Jug
tė Donaut (Danubit), nė vitin 527 e.r. sllavėt u shtyen edhe mė nė
thellėsi tė Thrrakisė, nė vitet 547-548 e.r. sllavėt shkatėrruan
Dalmacinė (Delmatinė illire, shen, auth.), (mbase Gotėve iu desht tė
tėrhiqnin trupat e tyre me e mbrojtė Italinė) dhe arrijten nė kėtė
mėnyrė deri nė Dyrrahium (Dyrrah-Durrės, Shqipėri). Nė vitin 551
e.r. sllavėt thyen njė
ushtri bizantine nė Adrianopol dhe rethuan Naissusin (Nishin dardan,
shen.auth.) Nishin e sotėm...Nė vitin 559 e.r. sllavėtarrijten deri
nė Konstantinopol dhe Selanik (Thesalonik) Autoktonia e
shqiptarėve, Illirėt,fq.167.
Tash,
kėtu kemi tė bėjmė me njė etnonom tė pasqaruar sllav, nė
vitin 513 e.r., se me ēfarė etnonomi erdhen nė Ballkan,
se a ishte vėrtet, emri i tillė, apo ku dhe kah u muar ky emėrtim
sllav, qė nė gjuhėt romane slave, ėshtė kuptimi i tė
varfėrve, skllavėve. Sikur, po ndahen etnonomet sllav dhe
thrrakas, kur dihet historikisht, se thrrakasit e lashtė janė sllavėt
e sotėm, si pasardhėsit e tyre.
Kėshtu
sllavėt gjatė pushtimeve, pėrvehtėsuan shkatėrrimet
rromake mbi dardhanėt, dakėt, vllahėt, delmatėt dhe illirėt nė pėrgjithėsi,
duke zhbijė ēdo gjė illire ballkanike, pėrvehtėsuan toponomet e
antroponomet gjithė onomasiologjinė ballkanike, pėrvehtėsuan
illirishten nė formimin e gjuhėve tė reja tė tyre, si invazion
korrės e shkatėrrues mbi historiografinė illire.
Rrėmuja
pushtuese sllave nė Ballkan, si etnonom ardhės rus (rash) erdhen
e formuan principatėn Rashka, nė zemėr tė Dardhanisė illire, kur
mė 730 ishte nė fuqi principata shqiptare e Dukagjinit, me tė cilėn
lidhen edhe miqėsi, marrėdhėnie ekonomike e tregėtare, me pricin
Nik Bardhin, si edhe bashkėveprime luftarake nė mbrojtje nga
pushtuesit tjerė tė largėt tė mėvonshėm, e deri mė ndamjen e dy
blloqeve fetare krishtiane nė shek.XI, perandoria orthodokse sllave e
lindjes me qendėr Konstantinopolin dhe ajo perėndimore, e qendėr
Romėn.
Fiset
illire ballkanike iu shtruan sundimeve tė egra e barbare si robėri tė
dyfishta e tė shumėfishta tė mėvonshme: romake, greke, bizantine,
bullgare, sėrbo-malazeze etj.
Sėrbėt
u formuan si komb - etnonom srp (serv), me njohjen e tyre nga
Mbretėria e Lindjes (Osterreich, Austria), para as dy shekujsh nė
Vjenė, kėshtuqė, emri serbi, ėshtė emėr i vonshėm, pas ndėrrimit
nga etnonomi rash (rus) tė Rashkės, nė srp (serv-serb).
Gjuha serbe, si gjuhė sllave, u pėrcaktua shumė vonė nė shkencėn
gjuhėsore nė Sllavistikė, kurse sipas studimeve tė tyre
linguistike, poashtu edhe nga linguistė tjerė joserb, derisot nė
shkencėn serbe, nuk ėshtė prcaktuar shkencėrisht vet emėrtimi
srp (serv-sėrb), nė fushė tė linguistikės ballkanike, nė
Ballkanistikė, as nė linguistikėn i.e.
Etnonomi
sllav. Emėrtim
i papėrcaktuar shkencėrisht i mbetur derisot.
Etnonomi
sllav, sipas njė theorie linguistike tė pėrshtatur mė shuė sesa
reale vie nga periudha mė e vonshme historike, prej kuptimit tė fjalės
germa, shkronja si formė e ngritjes sė kulturės, si
symbolizim diturie, e qė pikėrisht lidhet me emrin dhe poashtu
etnonomin dhe toponomin - sloven (slloven), slova=germa, slloven,
Sllovenia, nga fisi illirian i sllavizuar - Liburnėt e Emonės illire
(Lublanės), si kryeqytet i sotėm. Renditja linguistike e emėrtimeve
sllova slloven Sllovenia, ėshtė tipike qė karakterizon
vetėm kėtė popull dhe se prej tij morėn emėrtimin pėr germėn
edhe sllavėt tjerė. Pra, nga fjala pėr emėrtimin e germės, qė nė
sllavishtet ėshtė slova (sllova), me ndryshimin e zanores
o=a, rrodhi emri slav, por qė edhe kjo theori, nuk ėshtė pėrcaktuar
nga theorikėt e linguistikės i.e., mbase, emri sllav, lidhet vet
emrin slav (slave-sklave), me kuptimin e falės i varfėr,
skllav, si emėrtim i hershėm, qe nga periudha skllavo-pronare. Ndėrsa,
fjala slava, sot merret edhe si kuptim i emėrtimit lavdia
(slava=lavdi), me rastin e varrimit tė njeriut sllav.
Kėshtuqė,
nė bazė tė emėrtimit me kuptimin e germės slova, ky emėrtim
i takon mė sė shumėti etnonomit sloven, slova=sloven, si tė
vetmin emėrtim tė tyre tė sllavizuar me ethymologji reale
populli slloven, gjuha sllovene, kultura sllovene, historiografia
sllovene dhe toponomi Slovenia. Mu pėr kėtė shkak historik,mbase
gjuha pėrcakton kombin, nė ish-jugosllavinė (1945-1991) kur u shkėput
Sllovenia dhe u lėkunden historikisht dhe u shkatėrruan themelet
ish-jugosllave, deri nė kėtė kohė mbretėroi hymni kombėtar
slloven Hej, slloveni!
Pėrkundėr
tė gjitha atyre pėrvehtėsimeve, asimilimeve tė fiseve dardhane
illire: liburnėve, delmatėve, dakėve, vllahėve, paeonėve,
skordistėve, arianitėve, adrianėve etj. pati pėrveē, asimilimeve
kombėtare illiriane edhe ndryshimeve tė dhunshme pushtuese
fono-morfologjike e falsifikime historiografike nė Ballkanin illirik,
nga pushtimet e egra sllave me zhbimje kulture autoktonie tė
vendasve, spastrime etnike deri edhe mbi shqiptarėt - mund tė
konkludojmė se ėshtė me spjegim real shqip, me ethymologji
illiro-pellgazgjike, e gjithė Onomasiologjia ballkanike!
|
|