-
Nezir Myrta /
ETHYMOLOGJIA E FJALĖS KUNIFORM
Shkrimi me shkrola nė formė kuni kuniform (Cuneiform).
Kompozita Kuniform (Cuneiform),
me tė cilėn sipas tė dhėnave shkencore linguistike tė
derisotme, nėnkuptojmė gjuhėn e parė tė
Antikuitetit, si gjuha kunoforme (Cuneiform Language), shkrimi kuniform (Cuneiform
script), - mund tė spjegohet pėrmes shqipes sė vjetėr, apo Illirishtes sė re
qė ethymologjikisht ndahet nė dy pjesė fonomorfologjike kuni + form = kuniform
me kuptimin, formė
kuni shkronja nė formė kuni.
Pjesa e parė si fjalė e parė e kompozitės
kuni ka kuptimin e njė cope druri, shkopi tė drunit, apo metalik,
pikėrisht nė formė lapsi, i mprehur nė maje ndėrsa, pjesa e dytė e kompozitės nė
fjalė form, fo^rm ėshtė kuptimi i fjalės i.e. formė-a.
Pėrderisa shqipja ėshtė bija e drejtpėrdrejtė
e illirishtes dhe illirishtja si bija e pellgasishtes, nuk e shohim njė
kuriozitet botėror (anipse pėr disa vėrtet ėshtė ēudi, duke mos e njohur
Fonetikėn dhe Morfologjinė Historike Shqipe) vet Shqipja ėshtė gjuha e
drejtpėrdrejtė illiro-pellgazgjike dhe ka fuqi spjegimi tė jashtėzakonshėm tė
gjuhės sė parė tė njeriut.
Pra, kompozita kuniform ėshtė
kuptimi direkt sipas konceptit natyror origjinal shqip pa asnjė ndėrhyrje
analitike e semantike fono-morfologjike, pėr ta dėshifruar nė bazė tė origjinės
sė tingujve, apo rrokjeve, si rrėnje fjalesh por, shprehje direkte kuniform
formė kuni shkrimi nė formė kuni, germat nė trajtė kuni, shkrolat e para nė
formė kuni dhe gjuha kuniforme (Cuneiform Language).
Fjala kuni nė gjuhėn shqipe ėshtė
emėr sendi, emėr konkret, trajta e shquar, numri njajės, shkalla emnore
(nominativi), emėr i pėrgjithshėm, qė nė trajta dialektore tė shqipes, theksohet
si fjalė: kuni, (kuji, kunji, kunxhi), me theks hundor, tė zanores *u^-
gege-toske dhe nė numrin shumės thohet: kuna, (kuja, kunja, kunxha), si fjalė
dialektore.
Kuni si formė germe dhe kuni si mjet
shkrimi, qė shprehė vetveten emėrtuese historiko-linguistike. Shėnjat mbetėn
Shėnjėtore tė Shėnjta, qė formuan abece tė reja.
Kuni u pėrdor nė fillim si mjet i shkrimit
tė germės (shkrolės), e tėvona si vet forma e germės - ashtu sikurse edhe sot
lapsi, i cili ku^ me kun (kui) shkruan, kuni shkruan kunin e duke shkruar kunin
shkruan shkronjen.
Nė fėmijėrinė e gjuhės sė njeriut, u shkrua
nė pllaka argjilli, nė pllaka bote, tė teruna apo tė pjekura nė diell e zjarr, e
deri tek kuni i gurit (epoka e gurit), pėr tė shkruar nė pllaka mė tė forta
materiale sesa argjilli
dhe deri tek kuni i hekurtė (epoka e bronzit, e hekurit, dhe e metaleve).
Pėrmes gėdhendjes me daltė, apo me pykė metalike (qė e menduan jorealisht, pykėn
si prejardhje linguistike e fjalės kuni) - pėr tė shkruar nė pllaka druri,
guri, bronzi, alumini, plumbi, zingu, nė materiale tė forta, nė pjesė
arkitekturale, mbishkrime varresh (epitafe), epigrame nė piramida, sfinga, nė
ballina kėshtjellash tė lashta, nė faltore perėndishė, nė shkėmbinj symbolik, nė
monumente, nė vegla pune, nė armė, shpata, nė shkopinj mbajtės (krruta pleqėsh
pėr mbajtje) dokmente deri nė kohėn e sotme kėto - qe nga ballinat e shpellave
tė gurta e deri tek objektet arkitekturale tė epokave nė zhvillim tė diturisė
dhe kulturės tė njeriut.
Epet e lashta
Enuma elish, Gilgameshi, Illiadha, Odhisea, Eneida etj., veprat e authorėve
shumė tė hershėm janė shkrua me shkrim kuniform, nė pllaka guri, shkėmbinj etj.,
deri me zbulimin e papirusit dhe me gjetjen e grafiteve e ngjyrnave, pėr tė
shkruar nė lėkura tė terura kafshėsh dhe deri me pėrpunimin e letrės, shkrimi nė
letėr.
Nė gjuhėn shqipe fjala kuni,
thohet nėpėrmjet tė shprehjeve tė vjetra: i drunit, kuni i hekrit, kuni i
kerrit, kuni i zgjedhės sė kerrit, kuni i derės sė shtėpisė, dhomės, kuni
i grabujės, kuni i pllugut etj., si nė vegla pune edhe deri tek kuni
ato mė tė voglat, nė armė e mjete tjera.
Nė bazė tė fjalės kuni, si mjet shkrimi tė
gjuhės sė parė, morėn edhe shkrolat (shkronjat), germat e gjuhės, emėrtimin
germat kuniforme, alfabeti kuniform, shkrimi kuniform dhe gjuha kuniforme.
Tash, se sa ka lidhje Shqipja ballkanike me
gjuhėn e parė Kuniform, kur mund ta spjegojė vet emėrtimin nė fjalė, si lidhje
ethymologjike direkte me atė gjuhė tė parė tė njeriut mbetet tė shqyrtohet nė
dispozitiv tė studimeve analitiko-sintetike dhe semantike.
KUNI E
PYKA
Kuni e Pyka. Pyka mund tė jetė mjet shkrimi,
por jo formė shkronje.
Sipas studime shkencore tė
derisotme, pėr ethymologjinė e emrit kuniform kemi prononcimin sikur
kjo fjalė po u spjegojka me gjuhėn latine me kėtė spjegim kyooniform = pykė
(ang. Wedge-shaped) pra, nga fjala latine pykė-a, lat. Cuneus=pykė
dhe nga fjala form (fo^rm) me tė cilėn shprehje kuptohet -
germa nė formė pyke. Ky ėshtė njė pėrcaktim shkencor, i vetmi derisot, pėr
shkrolėn kuniforme, sipas rezultateve tė Enciklopedisė botėrore, pėr Kuniformin
(Cuneiform skript).
Tash, fjala pykė latine,
nė shqipen ka kuptimin e njė cope druri shpatuke (shaped, ang), tė shkurtė, nė
njerėn anė tė mprehur, e mprehtė si teh shpatuk jo formė majeje e cila me
pėrceptimin vizual duket nė profil pyka e drurit, pyka e hekurit etj. Pyka
nevojitet pėr ēamjen e drunjve, landėve tė trasha (duke e filluar ēamjen me
sopatė sėpari, e tėvona pėr tu ēarė drejtė, futet pyka nė vend sopate dhe rrahet
fort, duke e ēarė drejtė trupin e drunit, landės).
Pyka dallon nga kuni pėrkah forma
e saj si njė copė druni e gdhendur nė formė shpatuke e mprehtė nė maje, qė mund
tė komentohet edhe si njė formė dalte, dalta ndėrsa kuni ėshtė adekuat forma e
lapsit, njė copė shkop druni apo metalik, pikėrisht qė i pėrgjigjet shkrimit
kuniform, apo shkrolės nė formė kuni, ashtu sikur edhe tregon vet pamja e atyre
shkronjave tė lashta kuniforme. Tash, mbetet tė vėrtetohet a ishte ai shkrim
pykaform (nė bazė tė emrit pyka), apo kuniform, nė bazė tė emrit kuni, qė
spjegohet pėrmes shqipes.
Historiku
Kuniform.
Sipas enciklopedisė sė sotme,
gjuha kuniforme me sistem shkrimi u zhvillua para dekadės sė fundit tė
milleniusit IV p.e.r. nė luginat e brigjėt e lumenjve: Tigėr dhe Eufrat,
pėrkatėsisht nga Sumerianėt. Karakteret e shkronjave konsistojnė me gėdhėndjen e
tyre nė pllaka tė pjekura tė keramikės. Por, duhet tė theksohet a priori, se
Historia e shkrimit shtrihet paralel me hieroglifet e hershme egjyptiane rreth
Nillit, me alfabet dhe shkrim gjuhe.
Shkrimi babillonas dhe asyras
pėrdorej nė numėr tė madh 300 600 tė pėrgjithėsimit tė symboleve kuniforme,
pėr fjalėt dhe syllabėt, qė disa janė vizatuar origjinalisht, si pėrgjegjėse tė
sakta tė emėrtimit me kuptim natyror.
Tingujt e thjeshtė dhe rrokjet e
shkurta si diftongje tė shkrimit kuniform, janė pėrdorė edhe jasht Mesopotamisė
sė lashtė, tek pellgazėt tjerė, illirėt e dardhanėt, nė Elam, tek Hititėt,
Frigėt dhe nė gjuhėt anatoliane, si gjuhė illiro-pellgazgjike, mbase, vet ata
popuj: mesopotamezėt, babillonasit, asyrėt, akadianėt, hititėt, frigėt,
egjyptianėt, hindianėt, kinezėt etj., ishin popuj pellgazgjik, tė cilėt jetonin
rreth pellgjeve tė Nillit, Tigrit, Eufratit, Hindit, Jancengiangut, Hoangohosė,
Egjeut etj. Kėshtuqė, shkrimi kuniform u shtrij nė pėrmasa botėrore tė kohės.
Mendojmė, se pikėrisht ai shkrim
kuniform, ishte vet shkrimi dhe gjuha e pellgazėve tė stėrlashtė, qė u pėrhap nė
popujt mesdhetarė, hindian, tirrean, egjean e deri nė pellgjet adriatike,
kaspike etj.
Shkrimi i shkrolave kuniforme
pellgazgjike, u bė model mbėshtetjeje pėr tė gjitha abecetė, nė gjuhėt e
mėvonshme indo-europiane dhe se kėto gjuhė i.e. janė formuar nė bazė tė gjuhės
kuniforme tė shkruar shkronjat e sotme tė alfabeteve i.e. nė formė kuni.
Ėshtė interesant se enciklopedia e
sotme nuk e pėrcakton konkretisht, popullin pellgaz, atė paraardhėsin illirian,
pėr tu konkretizuar gjuha pellgaze, por na mbeten disi tė ndara kėto dy
emėrtime: pellgaz (pellazg) dhe illirė. Poashtu, nuk pėrcaktohet kjartė forma nė
besimin e popujve pellgazgjik, ku nga politheizmi i feve pagane, kalohet nė
monotheizėm besimi nė njė zot besimi nė Hillin e Dritės, si zot i jetės mbi
tokė, Krijues i gjallesave, qė ishte besimi hillirian illiro-pellgazgjik. Sot
botėrisht, ka mbetur mythi mbi zotin Dielli, dita e pushimit pėr hirė tė
diellit, dita e fundit tė javės E diella dita e pushimit nė pjesėn mė tė
madhe tė botės. Kjo botė kremton ēdo fundjave ditėn e hillit tė dritės
diellit, ashtu sikurse E Dilla ishte dita e pushimit illirian.
Cili ishte
populli i parė pellgazgjik, qė zbuloi gjuhėn kuniforme, apo ishte njė gjuhė qė
nuk dihet saktėsisht, ku u formua sėpari dhe se cili ėshtė Krijuesi i afabetit
kuniform tė gjuhės sė parė edhe cili ishte vet populli i parė i pellgut tė ujit?
Kuniformi pellgazgjik. -
Mbase, gjuha kuniforme lidhet me
popujt pellgazgjik dhe kuniformi ėshtė gjuhė pellgaze - Pellgasishtja,
mund tė konkludojmė se ėshtė Rrėnja kryesore e Bimės sė Linguistikės Gjenerale -
po marrim disa variante historike, tek pellgazėt e Tigrit, Eufratit, Nillit,
Hindit, Jancengiangut, Hoangohosė, Mesdheut, Egjeut, Adriatkut, Kaspikut etj.
Nė bazė tė tė dhėnave shkencore tė
derisotme ėshtė konkluduar se populli i parė i botės ėshtė populli pellgaz, si
populli i pellgut tė ujit, por nuk ėshtė precizuar pėrcaktimi i atij
populli, ku u lind sėpari, nė cilin pellg uji, a u lind njeriu nė tokė, apo
sipas disa hipothezave tė theoricientėve e theorive shkencore tė sotme, a mos
erdhi nga ndonjė yll tjetėr nga Gjithėsia. Kjo ėshtė diathezė shkencore lidhur
me pėrcaktimin e prejardhjes sė njeriut mbi tokė. Por, nėse bazohemi nė theorinė
shkencore, se njeriu u lind nė tokė, si proces evolutiv i evolucionit natyror tė
krijimit tė tij, atėbotė, popull pellgaz kishte rreth luginave tė lumenjve tė
hershėm tropikal: Nill, Tigėr, Eufrat, Hind, rreth pellgut mediterran, egjean,
adriatik, kaspik etj. Se nė cilin pellg u krijuan pellgazėt dhe cili ėshtė
pellgu i parė pellgazgjik, sot ekzistojnė disa theori shkencore, duke tėrhejkur
mė shumė vėmendje, secila kah vetvetja dhe lashtėsia e vetvetes, tė disa popujve
tė antikuitetit. Edhepse ėshtė krijuar njė bazament shkencor botėror gjeneral,
se pellgazėt janė ata tė luginave tė Tigrit dhe Eufratit mesopotamez - pėrsėri
lindet gjykimi: po cili ėshtė ai populli i parė pellgazgjik? A ėshtė ai rreth
Nillit, apo rreth Tigrit dhe Eufratit, Hindit, Jancengianut, Hoangohosė, apo
rreth pellgut mediterran dhe egjean. Historia e vjetėr na jep argumente tė
ndryshme, tė etapave parahistorike, protohistorike, koha e gurit, bronzit,
hekurit etj.
ALFABETI KUNIFORM
ISHTE ALFABETI PELLGAZGJIK
A ishte vėrtet, gjuha kuniforme,
si gjuhė pellgazgjike e formuar nė Afrikė apo erdhi si gjuhė kuniforme e
gatshme dhe u shpėrnda, apo ishte gjuha e shkrimi i atllantėve tė stėrlashtė
illirian abeceja e Atllantishtes Illirishtes pellgazgjike e pėrhapur nė
popujt tjerė pellgazgjik afriko-azio-europian?
Cila gjuhė mbizotėroi nė botėn e
lashtė Atllantishtja e atllantėve, Pellgasishtja, si SPIKJA SKIPE, e cila
duhet tė ketė qenė si Gjuha e Natyrės pėr Atbotėn e Lashtė.
Dhe bota perėndimore
duhet tė ketė qenė pėrsėritje nė periudhat historike, si mė e zhvilluar disa
herė, qė i ofroi Lindjes - Gjuhėn e Zotit pas Pėrmbytjes sė Madhe!
Kur ekzistojnė dy
fjalė tė lashta kuni e kina, qė e lidhin botėn linguistike !?
A duhet tė jenė
Kuniformi - gjuhė e Parė botėrore, Kuni qė formoi Kinėn Linguistike, Kuniformi
qė formoi Kinezishten e Lashtė?
A duhet tė jetė
gjuha kuniforme, Skipja e Parė, gjuha pellgaze gjuha e llandit tė atit, vandit
vendit tė atit Atvandit-Atllandit gjuha atllantike e vendit tė etėrve
Atllantishtja?
- Pse merret si profet i parė
Nuhi (Noa) dhe poaty fillon Feja me Fenikėt (Fenikasit), qė vet ky emėr
spjegohet me shqipen Feja=Fenik-e dhe shpikja (lexo:spikja skipe) e alfabetit tė
parė, fillon me fenikasit, sipas tė arriturave tė dersotme shkencore!
- Fenikasit ishin popull
pellgazgjik.
Kuniformi para Pėrmbytjes sė Botės.
-
Mendojmė se Pėrmbytja e Botės ka
ndikuar nė ēthurjen e Historisė, apo nė kėputjen e hallkave historike, duke
menduar nė njė Botė tė Re, e deri nė ēthurjet historike nga luftėrat,
fatkeqėsitė natyrore, shfarosjet masive nga sėmundjet gjenerale etj.
Mirėpo, Pėrmbytja e Atllantidės, e
cila sipas fakteve historike u bė tash e 12 mijė vjet mė parė u formua Oqeani
Atllantik mbi njė botė njerėzore tė atllantėve, mbi gjuhėn, kulturėn dhe
historiografinė e Atllantidės dhe u shplua nga uji Toka Europiane (u shplua
Europa nga uji dhe u mbulua Allantida). Ai grup njerėzish nga uji atllantik,
qė shpėtuan nga Pėrmbytja e Madhe siē thirret sot, me shpėtimtarin Nuhin
Nujin Noa, qė nė shqipen ėshtė antroponomi Ndu^- Ndue-Ndua Ndou i
Shėnjtė ai grup njerėzish atllantėsh, erdhi e doli nė brigjet e Afrikės
Perėndimore dhe u vendos rreth luginės sė Nillit (Egjypti i sotėm). Pra, shpėtoi
njė grup njerėzish nga Atllantida e pėrmbytur nujė dhe e vazhdoi e
pėrcielli gjuhėn dhe kulturėn e atllantėve tė stėrlashtė, nė Tokėn mė tė Afėrt -
sėpari nė Afrikė dhe me pėrhapjet e atllantėve nė Azi dhe Europė, u formuan si
popull pellgaz hillirian nė kėtė rrafsh trekontinental.
Me siguri, ai grupi i njerėzve tė
atllantėve me Shpėtimtarin Nuji (Nuhi, Noa) rreth brigjeve tė luginės sė Nillit,
gjetėn edhe popuj tjerė pellgazgjik tė kohės apo edhe mbretėri tė lashta
tjera, qė na dokumentojnė tė dhėnat fetare: Profeti Nuji i atllantėve,
Profeti Hibrahim, me bijtė e tij, Issaku (Israeli i sotėm) dhe
Ismaili (Egjypti i sotėm), ku para formimit tė Israelit dhe Egjyptit,
kishin gjuhėn e kulturėn e lashtė dhe besimin monotheist Besimi nė zotin
Dielli (qė pėr hellenėt ballkanik, e pėr grekėt si hellenik qė e mendojnė
vetveten e tyre, ishte periudhė kohore shumė e vonė pėr ta, nė kahasim me atė
periudhė tė lashtė, pellgaze dhe atllantike). Mendojmė, se pikėrisht atllantėt e
shpėtuar me Nujin, nga Pėrmbytja e Madhe, kur iu ofruan brigjeve tė tokės, nga
gėzimi qė gjetėn shpėtim nė njė tokė tė re, rrodhi thirrja e tyre toka
afėr, i afrohemi tokės, Afrimi nė Tokė - Afrimi e emėrtuan vet toponomin
kontinental Afrim -Afria - Afrikė Afrika me ethymologji
shqipe-illire, nga fjala afrim, si ndajfolje shqipe - afėr si
emėr afri - afria afrikė si kuptim i afrimit tė atllantėve me
popujt afriko-azio-europian Afria Afrika.
Pėrcaktimi i emrit Nil.
Hidronomi - Nil, Nili qė
thirret jeta afriane, nė luginėn rreth brigjeve tė tė cilit, jetuan pellgazėt e
parė(?) dhe formuan njė nga alfabetet e para, si gjuhė illiro-pellgazgjike, a
spikje skipe thotishte ky emėr fonetikisht pėrbėhet nga tre tinguj: N+i+LL
= NiLL, qė nė shqipen e vjetėr theksohet, me tingullin e tretė (tė fundit)
LL ashtu sikurse theksohet edhe nga gjuhėt sllave e latine.
Kuptimi ethymologjik i emrit
Nill, mendojmė se ėshtė me spjegim shqip, i cili lidhet me fjalėn e lashtė
nill nyll-nylli, qė nėnkuptohet si emėrtim i nillit, nyllit lymit tė
lumit, me brigje tė nyllavta, me nyll ku nga alternomi i lashtė pellgazgjik
nill, nilli, me ndryshimin fonetik tė tingullit i, nė y, rrodhi emri
nyll nylli, nė shqipen e vjetėr. Lidhur me kėtė fjalė nė shqipen e
vjetėr kemi shumė shprehje tė lashta sikurse janė nė gjuhėn e folur, si shprehje
satirike: ēka je nyllavė ashtu (me kuptimin: ēka je mbyllė nė vetvete e po
rrin drujshėm) / tek je ba^ krejt nyll (me kuptimin: tek je bėrė pa la, pa
pastruar), / tu paska bėrė jaka e kėmishės tėrė nyll (me kuptimin:
tu paska bėrė kėmisha pa larė, pa pastruar fare), / e paske qafėn plot nyll
(tu ka bėrė qafa pa pastruar), / nyllan i papastruar fare, / teshat nyll tė
palara, / duart nyll duart e palara etj.
Kuptimi i fjalės nyll, ėshtė ai i
fjalės sė hershme skipe nill, qė do tė thotė, lim-lym lumi (lim lumi llim
lumi, limi i lumit, lymi i lumit, me njė theksim tė veēantė hundor tė zanors
i, y dhe nė bazė tė kėsa fjale nill, nyll, si lumė plot nill-nyll, u pėrcaktua
edhe vet emri i lumit Nill, Nilli si hidronom.
Kuni e
Kina.
Kėto dy fjalė tė lashta kuni e
kina, janė sikur tė afėrta fonomorfologjikisht ashtu sikur tė jenė formuar nga
njė gjuhė e parė.
Origjina e
tingujve tė fjalės kun-i. -
Fjala kuni e cila nė
zbėrthim fonetik, nga rrėnja e saj, na rrjedhė nga tre tinguj k+u+n=kun
k*-u^- n, ndėrsa nga po kjo rrėnje, na vie filli i vet fjalės nga diftongu
ku^ tingulli k dhe zanorja hundore gege-shqipe u^ - me pėrcaktimin
e rrėnjes si rrokje kun pėrmes tingullit n na jep trajtėn e
pashquar tė emrit dhe i ka dy domethėnie shqipe nė alternativė logjike e
semantike, nga diftongu ku^, si domethėnie e kėrkimit, hulumtinmit,
gjetjes sė vendit edhe si emėrtim i shqipes sė vjetėr (njė) ku^, por
gjithashtu edhe si formė lidhėze shqipe (ku, qė, i,e,cili-cila), e qė pėrkufizon
fjalėn e parė tė kompozites kuniform dhe pėrmes sufiksit apo
zanores i formon trajtėn e shquar tė emrit kuni.
Rrėnja apo rrokja kun nė
bazė tė origjinės sė tingujve, pėr tu kuptuar drejtė, vie nga diftongu
ku^ (kuu) me fonetikėn gjenetike, rrjedh nga dy tinguj k + u
si diftong ku^ dhe tingulli n, si pėrcaktues sufiksal fonetik i
emrit. Tingulli k ka kuptimin e ecjės, kalimit tė kohės, ecurisė
kalimtare qė nė shqipen formoi fjalėn kalė-kali vertikalisht nė
pozitė vertikale (kali me kėmbė), si shprehje semantike lidhur me emrin shqip,
ku nė bazė tė ecjes sė njeriut, si proces fizik, nė bazė tė rrjedhės
kronologjike tė kohės, kroni i kohės, rrodhi emėrtimi kėmbė-a, qė nė
illirishte ishte ko^m(ė) - ko^ma me zanoren o hundore, qė nė shqipen
e sotme dialektore ėshtė ka^m(b)a, gege dhe kėm(b)a, toske.
Kjo rrėnje fjale e lashtė
gege-shqipe ko^m(ė), ko^ma formoi ecurinė e emėrtimit tė njė rrėnje
fjale i.e. tė lashtė com, (kom) nė tė cilėn hetohet kuptimi i ofrimit
tė njerėzve duke ecur, nė kuptimin e fjalės eja, ko^m - pėr tu bashkuar
nė njė grup dhe pėr tė formuar njė bashkėsi-bashki komunitet, kur
kominiteti komunikon. Lidhur me kėtė fjalė shqipe tė vjetėr komė (ko^m(ė),
me theks tė zgjatur tė zanores o, si hundore, kemi shprehjet shqipe: erda
kom(ė) (me kuptimin: eca kėmbė e jo me mjete udhėtimi), / shkova kom(ė) (shkova
kėmbė), / shkova kom(ė) e erdha kom(ė) vojetardhė,(shkuamje-ardhje, vajtje e
ardhje), vojtetardhė kom(ė), / jam lodhė gjith ditėn nkom(ė), / mbeti nusja
nkom(ė) pa u ulė, / ēka po rrin nkom(ė) e spo uesh dikund? Etj.
Kjo
fjalė ko^m(ė), com-comme ( kambė, gege-kėmbė, toske shqipe) ėshtė
rrjedhė illirishte nė gjuhėt indo-europiane, prej tė cilės rrodhen shumė fjalė e
fjalėformime (kompozita i.e.) commune (me kuptimin shqip ko^mė *-une
me ecė (ko^mė) te unė, si ofrim i njerėzve nė bashkėsi, komunė, qe nga ato
tė parat komunitete e deri tek kėto tė sotmet komunitetet qė komunikojnė.
Poashtu nga kjo fjalė shqipe-illire rrodhen fjalėt e fjalėformimet i.e.
komunė-a, commune, komunikim, komunikacion, komitet, komunizėm, komparacion,
komparativ, kometė-a, kombinim, komplet, kompakt, komintern, komod-itet,
kompresor, komandė, komandant, komasacion, komb (emėrtimi shqip pėr
kombin-nacionin), poashtu edhe mjet komunikacioni kombi, komė-a (tė fikėt),
komfor, komision, komplikim, kompozitė-a, kompozicion, kompromentim, komotacion,
komunar, come=ardhė, ang., por qė nė gjuhėt i.e. mė tepėr pėrdorėt me fillesėn
c/k etj.
Mirėpo, tingulli k, si
tingullformues nė diftongun ku^- si diftong ka kuptimin e dyfishtė edhe
si formė e prejardhjes ku^ - me kuptimin prej kuhit, prej nga, ku gjindet,
ku^ e qė formoi rrėnjen kun poashtu edhe si diftong formulues tė
formulės fonomorfologjike, pėr emėrtimin e fjalės kuni, si formė e
shkronjės sė abecesė sė parė, tė gjuhės sė parė.
Ndėrsa, tingulli i dytė i diftongut
ku^ - zanorja u^ hundore, ka kuptimin e unit tė njeriut u^ (u^ jam,
si trajtė e shkurtė e pėremrit vetor shqip unė), por, edhe si lidhje
gjenealogjike semantike me kuptimin e fjalės ujė, uji, sepse jeta
rrodhi nga uji, u^ nga uji. Gjallesat e para ishin nga uji, me fekondimin
e qelizave tė bimės si gjallesė e parė, e deri tek fekondimi embrional gjenetik,
i llojeve tė ujorėve dhe i kafshės, nė fillim nė ujė e tėvona nė tokė e mbi
tokė, fluturuesit, e deri tek njeriu, sipas evolucionit gjenetik-gjenealogjik
natyror.
Diftongu ku^ formoi
fjalėn kun ku^n, pėrmes tingullit n, si pėrcaktim i trajtės sė
pashquar tė fjalės kuni, tė cilėn e shquan tingulli i. Kėshtu, rrodhi
fono-ethymologjikisht, pjesa e parė e kompozites kuniform, nga fjala
kuni dhe fjala form(ė), forma e kunit, germa me formė kuni.
Gjurmimi i fjalės kuni, pėrmes
linguistikės gjenetike, na ēon drejt njė orjentimi fonetik tė tingujve tė
diftongut fillues sė difton rrjedhėn gjene-linguistike tė emrit nė fjalė, si
proces analitiko-sintetik fonetik, pėrmes shqipes sė vjetėr, duke e zbėrthyer nė
rrokje, diftong dhe tinguj kun ku^ - k+u^, qė ėshtė vetėm njė formė e
thjeshtė ethymologjike shqipe. Pikėrisht, lidhur me fjalėn emėr kui, kuni
(ku^ji), kemi ende shprehjet shqipe tė vjetra, si frazeologji e fjalė tė
popullit shqiptar: fol e ngulja kunin (vendos), / mos fol me kuna (me
kuptimin: mos fol me thumba, me satirė), / ti hala po folė me kuna, / ngule
kunin e lidhe penin, / ura e gurit e don kunin e fortė, / sa gėdhendė kot nė atė
dru mbaro kuna grabuje, / po rrin si nė kuna (me zor), / ia kij shtie kunin
derės (je sigurua), / hekja kunin derės e mos ke dert (lirohu, rri i lirė, /
Kunja, Kune, Ajkune, Ajkuna e Kotorreve (antroponome shqipe), /
kundėr-kundėrshtim, kundra-t (kėpucėt e mbaruara me kuna metali), / kundrejtė
teje-meje-nesh-atyreve, / kungulli (fjalė shqipe ku thohet se ishte buka-ushqimi
i parė i njeriut), / kungimi, / kunat-i-kunatė-a, / kunorė-a, kunorėzimi-i, /
kunishte etj.
Nė kėto fraza e fjalė shqipe
gjindet fjala kun-i, si trashigimia historiko-linguistike illiro-pellgazgjike,
si lidhje direkte me gjuhėn kuniforme.
Tri Rrėnje
Linguistike Gjenerale. -
Mendojmė se tri fjalė formuan
kulturėn e parė gjenerale nė botėn njerėzore, pėrmes komunikimit, duke formuar
tri rrėnjet e para tė kulturės botėrore: kuni kina - hindi tė cilat i
prijnė tri kahjeve tė para tė drejtimit tė diturisė sė pėrgjithshme dhe prej tė
cilave rrodhen tė gjitha kėto gjuhė e kultura tė sotme, duke u shumėzuar e ndarė
nė grupe e nėngrupe gjuhėsh e kulturash tė veēanta, e deri tek gjuhėt e popujve
tė formuara nė bazė tė dialekteve tė tyre, si gjuhė lineare tė lindura lingua,
jazik, language, sprache etj.
Pėrcaktimi i emrit -
Kina . Kjo fjalė e lashtė na duket e afėrt me fjalėn kuni (kuni-kina),
vetėm me ndryshimin e tingullit apo zanores u, nė i, qė mendojme se, kjo fjalė
kina, ka tė bėjė me njė formė mė delikate gjatė shkrimit tė shkronjės dhe tė
pėrcaktimt fonetik tė tingullit, apo tė shkronjės - si methodė e ndėrlikimit tė
pėrgjegjėseve tė shkrimit fonetik kuniform, duke tentuar, tė paraqitet diēka si
formė fonetike mė e fortė e mė kuptimplote. Dihet mirėfilli se edhe kjo formė
shkrimi tė shkronjave ėshtė vet njė shkrim kuniform, por duke e fuqizuar formėn
e kunit nė secilėn shkronjė, duke i krijuar hapsirė fonetike me shumė vet
tingullit, pėr ti mbetur hapėsirė pėrgjegjėseve tė secilit kuni, si pjesė
fonetike e njė tingullit dhe duke e zbėrthyer nė sa mė shumė kuptime fonetike
vet tingullin, pėr tė iu ofruar sa mė shumė tingullit natyror, pėrmes natyrės sė
tingujve, duke shprehur sa mė afėr gjuhėn e natyrės, si sintetiksion fonetik
hapsinorė linguistik. Pėr atė edhe vet alfabeti kinez ka 3.600 shkronja, ku
duhet njė student tė mėsojė 12 vite me rradhė vetėm pėr njohjen prefekte
alfabetike kineze.
Fjala kina pėrbėhet nga
diftongu ki^ pėr dallim nga diftongu ku^, si formė dalluese
kinaform, nga kuniform, e qė nė realitet, kemi tė bėjmė me njė dallim jovetėm
fonetik, nga ndryshimi i zanoreve nė diftongjet ku^ dhe ki^, ku tingulli
u^, i kuniformit, ėshtė tingulli i^, nė kinaform. Mendojmė se, diftongu ki^,
rrodhi pikėrisht pėr dallim duke treguar, shprehur mendimin se kinezėt nuk
erdhen nga njė u^-*ujė, por ishin aty ku janė sot gjatė gjithė
ekzistencės sė tyre, respektivisht edhe kjo u bė si ndryshim duke treguar njė
racė tė veēantė njerėzore. Kjo formė e pėrcaktimit linguistik, si kinaform, nė
ralitet nuk ėshtė asgjė tjetėr pėrceē se pėrcaktimi kuniform, kur vet
shkronjat kineze janė poashtu nė formė kuni.
Diftongu ki^ - poashtu pėrbėhet
nga fillesa fonetike k, qė e spjeguam sipas origjinės sė tingullit mė parė,
por dallimi nga tingulli u^ hundore (kuniform), nė i^ hundore (kinaform), ka
kuptimin e dallimit tė kombit kinez dhe gjuhės kineze, nga ato kuniforme, si
rivale linguistike, nė tejkalimin tek origjina e njeriut. Kjo ndoshta mund tė
jetė edhe si formė shprehėse e disa pėrsėritjeve tė Historisė Natyrore, ku
tregon vet emėrtimi as- (i pari) nė pėrcaktimin e emrit Asia-Azia.
Diftongu ki^, sipas origjinės sė
tingujve, difton ecjėn e njeriut nė kohė, kalimin kronologjik tė njeriut nė kohė
si rrjedhė kohe, nė kuptimin e njeriut tė palėvizshėm nga trolli i tij, i
ngjitur pėr toke ki^ - nė rrjedhė kohe nė troje autoktone. Ky diftong ki^,
formon emrin kin pėrmes tingullit tė njejtė n, sikur tek kun
dhe me zanoren sufiksale a, duke na dhėnė emėrtimin kina, si
pėrcaktim linguistik pėr etnonomin kinez dhe pėr toponomin Kina, gjuha
kineze, kultura kineze, historiografia kineze etj.
Kinaformi, nuk ėshtė diēka tjetėr
veēse kuniform si pėrputhje linguistike, pėr te dalė tek gjuha e parė.
Pėrcaktimi i emrit Hindi
(Indi). -
Ndėrsa pėr fjalėn Hind
qė iu dha emėrtimit tė lumit sėpari, ėshtė njė spjegim pėrmes shqipes sė
vjetėr, se kjo fjalė vjen nga shprehja e ngjyrės sė hinit (gege-shqipe), ku vet
natyra hindase ėshtė ngjyrė hini, pamja e natyėr dhe e njerėzve e hirtė edhe
ashtu vetiu ėshtė vet boja e njeriut hindian. Ngjyra natyrale e njeriut dhe e
tokės ėshtė, si tokė hinore dhe si njerėz hinorė - hindas. Kjo ėshtė njė
shprehje fiziologjike e ngjyrės, tenit tė lėkurės sė njeriut, qė e mori nga vet
natyra hinore-hindase.
Fjala hind, u formua rreth
luginės sė lumit Hind, si popull pellgazgjik hindas e hindus, ku nė bazė tė
kėsaj u bė edhe vet emėrtimi, si etnonom hindas-hindian, hindus dhe vet
toponomi Hindia, pėr gjithė territorin e popullit hindas, qė me shėmangien
indo-europiane tė tingullit fillesė H, mbeti si emėrtim i shkurtuar Ind (pėr
lumin Hind) dhe India, pėr toponomin Hindia. Kjo pėrgjegjėse hind,
pėrbėhet nė spjegimin gegė-shqip, nga tre tinguj: h+i+n(d), ku grupi
tingullor nd, paraqet vetėm njė tingull, me theksim tė veēantė karakteristik
tingullor, si bashkėdyzim fonetik i dy tingujve n+d=nd, e qė nuk ėshtė sot nė
abecenė shqipe, sikurse e kemi tek fjalėt: ndij, ndjej, parandij, perėndij,
mandej, kėndej, ndoshta, ndashtė etj. Por qė nė tė folur shqip, theksohet grupi
dytingullor me njė tingull. Kėtu mund tė veēojmė edhe studimin e F. Bopit, kur
thotė se sikur, numrori gegė-shqip nandė, mos ta kishte atė tingull si
tokzanore d, qė pėrbėhet nga pjesėt nan-dė, do te ishte mė i suksesshėm nė
afėrsinė mė reale me numrorin sanskrit navan, sesa pėrmes greqishtes. Kėtu nuk
ėshtė kuptuar se grupi shqip nd, nė dialektin gegė, ėshtė vetėm njė tingull nė
tė folur dhe vet numrori navan (9) i sanskritishtes, ofrohet me numrorin shqip
nan(d)ė (na^n(d), qė pėrbėhet dialektisht nga vetėm tre tinguj, e jo edhe nga
pesė tinguj sikurse shkruhet shqip. Domethėnė, se numrori shqip tretingullor
nan-(d)ė, i ka dy tinguj mė pak sesa ai numrori sanskrit navan=na^n(d)
nav-an = na^n*(d)ė, nandė.
Vet lidhjet e shqipes me
sanskritishten janė tė njė natyre linguistike, me afėrsi fonomorfologjike dhe
fono-historike diftonguale. Mu kjo afėrsi linguistike e gjuhėve hindase dhe
europiane, pruni pėrcaktimin e grupit tė gjuhėve indo-europiane, si gjuhė me njė
burim tė pėrbashkėt, nė Linguistikėn Gjenerale.
Pra, pėrcaktimi i emrit Hind-i
(Ind-i), vie nga shprehja fonetike qė tregon tokė hinore, ku ai diftongu al
i hershėm linguistik (al=hi^), kėtu na paraqitet poashtu si njė bardhėsi hinore,
e pėrhirtė nė kuptimin gjenealogjik tė pėrshtatjes sė njeriut ambientit
ekzistues.
Njė hidronom hind (ind) pruni
pėrcaktimin e etnonomit hindian-hindas-hindus (si tre popuj me tė njejtėn
origjinė), poashtu toponomin Hindia (India), respektivisht edhe hidronomin
Oqeani Hindian (Indian), e deri edhe nė pėrmasa gjeo-linguistike e gjenetike tė
pėrhapjes hindiane nė botė, deri nė Amerikė, Hindiana (Indiana), indianėt e
Amerikės...
Mendojmė se, vet ky emėrtim ėshtė
njė hi hillir gjatė pėrhapjeve tė kulturės hillire (illire), duke na
reflektuar njė bardhėsi tė veēantė, njė dritėsim, por, qė kėtu kemi tė bėjmė me
njė kuptim tė bardhėsisė hinore.
Po - Atllantishtja?
Kuni ėshtė forma e pėrgjithshme e
germės indo-europiane, qė erdhi nga pellgazėt parahistorik para Pėrmbytjes sė
Madhe, atėbotė, kur me siguri edhe u formua nga pellgazėt e pellgjeve tė
Atllantidės, ashtu sikurse u formuan nga pellgazėt e pellgjeve tė: Nillit,
Tigrit, Eufratit, Hindit, Jancengiangut Mesdheut, Egjeut, Adriatikut. Atėbotė
kur Atllantida ishte Toka e Atllantėve, mesiguri, se ka pasė pellgje lumenjsh e
detrash nė atė, nė atėbotėn e formimit tė gjuhės e kulturės atllantike dhe
sjellėsi i asaj guhe e kulture parapėrmbytėse, ėshtė Nuji (Nuhi, Noa), qė tėvona
pas shpėtimit tė atij grupi atllantėsh, rreth Nillit, pėrhapėn (apo edhe ishte e
pėrhapur edhe mė parė!) gjuha kuniforme, e cila sot ka mbetur si njė Myth
Atėbote...! Mesiguri, qė ka ekzistuar onomasiologjia atllantike, antroponomia e
toponomastika atllantike, me toponome, hidronome e bionome nė pėrgjithėsi, qė
pėr neve sot janė tė panjohura, si njė botė e panjohur pėr sot..!
Ndėrsa, fjala kina, mendojmė se u
formua pikėrisht nga ajo gjuhė e hershme (mbase, bota ka pėrjetuar disa
pėrmbytje, e shkėputje hallkash diturie dhe historike e parahistorike disa herė,
qė pėr neve sot ėshtė ndoshta njė apokalipsė e tė menduarit tė sotėm...), kur
fjala kina, difton linguistikisht, gjithashtu njė formė kuniforme tė shkrimit,
si paraqitje vizuale e kunjave, nė alfabetin kinez, shkronjat nė formėn e kunit,
por me njė formė mė tė ndėrlikuar shėnjėzore fonetike. Poashtu, sikurse janė sot
ato shėnjėza kuniforme dhe nė gjuhėt kineze e japoneze nė pėrgjithėsi, si njė
grup gjuhėsh nga familja e madhe e Linguistikės Gjenerale.
Hieroglifet e lashta pėr neve sot,
janė njė formė hijesimi tė shkronjave komplete fonomorfologjike, si formė
pjesėzore e figurave, me tė cilat u formuan emėrtimet e hershme, qė si themelues
i hieroglifeve merret Thoti skipe, tash e 12 mijė vjet mė parė, ashtuqė edhe
lidhet me kohėn pas Pėrmbytjes sė Madhe tė Atllantidės. Pėr atė edhe vet figura
mythologjike e Thotit ėshtė me krye shqipje e trup njeriu, si zog, si hieroglifi
i parė nė abecenė hieroglifike.
Parahistoria dhe Protohistoria
linguistike. -
Parahistoria nė Mesopotami vazhdon,
pas periudhės paleolitit, mezezoikut e kinezoiku deri tek neolitiku, (duke
kapėrcyer dhjetra-mijėra e miliona vjet, si shifra parahistorike sikur na duken
sot tė imagjinuara, por me spjegime shkencore) me vijim historik neolitikun
(kohėn e gurit me tri etapat e saj), me perudhėn 9.000 vjet p.e.r., si
Parahistoria - tėvona, formimin e komuniteteve tė katundeve (6000 3000
p.e.r.). Ndarja e etapave historike: 1. Koha e Artė qyteti Kish (2900-2700
p.e.r.), 2. Koha Heroike qyteti Uruk (2.700-2.500 p.e.r.), 3. qytetet: Ur e
Lagash (2.500-2.350 p.e.r.). Kėtu mendojmė se sipas emėrtimeve tė lashta, do tė
ishte njė rrjedhė kronologjike racionale fonomorfologjike: Ur Uruk Urgur
(N.M.). Mendojmė se pikėrisht nga fjala Ur, u formua Urshprehja gjermane
Ursprache, si symbolizim i lashtėsisė sė gjuhės. Tėvona kemi Mbretėrinė e
Sargonit tė Arkadit (2350-2200 p.e.r.), Rilindja neosumeriane (2100-2000
p.e.r.), - dinastia Ur III-tė dhe Babillonia e lashtė (2000-1600 p.e.r.). Kėto
shifra enciklopedike, megjithatė na japin shumė tė dhėna pas atyre shifrave
imagjinare para-protohistorike, pėr pėrhapjen edhe tė gjuhės dhe shkrimit
kuniform, deri tek etapa e kundėr-kuniformit antikuiteti. (Enciklopedia
prezente).
Se ku dhe kush e krijoi i pari
shkrimin me hieroglife, dihet se atė e krijoi Thoti skipe, kurse pėr shkrimin
kuniform ėshtė ende e panjohur, por sipas shkollarėve tė linguistikės thohet se
shkrimi i parė filloi kah viti 6.000 p.e.r.
Filli i shkrimit tė gjuhės sė parė
nisi tek disa popuj pellgazgjik nė tė njejtėn kohė, nė forma tė ndryshme, por
ende nuk dihet se cili ishte ai populli i parė, qė nisi shkrimin e parė, si
gjuha e shkruar, kuptohet nga gjuha e parė e folur, si gjuhė hyjnore mė
kuptimplote, apo, si amė e gjuhėve tjera tė reja...!
Tė gjitha format e emėrtimeve tė
mundshme linguistike pėr gjuhėt e para e deri tek njė gjuhė e parė e njeriut, e
cila sipas mendimit tonė, ka ekzistuar si gjuhė e veēantė dhe prej saj janė
formuar gjuhė tjera tė reja, qė pėrcaktojnė Linguistikėn Gjenerale sikurse
mund tė jenė: Atllantishtja e Thotishtja, apo vet Thotishtja si formuese e
Atllantishtes, si gjuhė illiro-pellgazgjike, e pėrsėritur disa herė gjatė
ndryshimeve historiografike botėrore, qė nga formacionet e para
shoqėrore-historike kėto janė forma linguistike si ēėshtje tė hapura tė
gjithmonshme!
Pėrcaktimi i emrit antikitet-i
(Antiquity). Sot i kemi dy fjalė antikė dhe antikitet, ku fjala -
antikė-a nėnkupton lashtėsinė, ndėrsa fjala antikitet, nėnkupton botėn e
lashtėsisė si tėrėsi gjeo-historike. Po, tė marrim nė spjegim fonomorfologjik tė
pėrcaktimit tė emrit, sipas shqipes sė vjetėr, fjala antikitet-i, lidhet me
gjuhėn kuniform.
Fjala i.e. antikė-antika
mendojmė se, ka kuptimin jo tė vjetėrsisė, apo tė lashtėsisė, sa ka kuptimin e
diēkaje qė ėshtė kundėr diēkaje tjetėr, kur dihet sė nė indieuropianishtet,
fjala anti = kundėr. Pėrta pėrcaktuar kėtė fjalė emėrtuese antikė,
duhet tė lidhemi me vet emėrtimin tėrėsor tė pėrgjithshėm si pėrgjegjėse e
lashtėsisė sė botės, qė ėshtė fjala antikitet (nė sllavishtet) dhe
antiquity (nė gjuhėt latine).
Emri antikuity nga gjuhėt
latine, sipas spjegimit shqip-illiro-pellgazgjik, mund tė dėshifrohet
fonomorfologjikisht, sėpari nė dy fjalė anti+qui+ty i cili emėr, sipas
kuptimit shqip tė vjetėr, fjala e parė anti = kundėr, kurse, fjala e dytė si
rrėnje e kompozitės kui (qui), ėshtė emėrtimi i fjalės kui, kun-i,
qė lidhet me gjuhėn kuniforme:
Anti
prefikse, si fjalė e parme me domethėnie i.e. kundėr
Kui rrėnja e fjalės kun-i,
pikėrisht shqipe e vjetėr kui (kuji),
Tet sufiksale pėr pėrcaktimin
gramatikor nga sllavishtja e vjetėr
Ty sufiksale pėr pėrcaktimin
gramatikor nga latinishtja e vjetėr
Antikitet (sll.) dhe Antiquity (lat.)
Tash, si do tė thirrej nė shqip kjo
fjalė? Ėshtė konstatuar se shqipja ka elemente nė dy grupet e gjuhėve satem e
kentuum. Elementi i shqipes konkretisht nė kėtė fjalė tė pėrbėrė a kompozitė
antikitet-antiquity, ėshtė nxierrja e rrėnjes sė dytė tė kompozitės
qui = kui qė ėshtė fjalė e lashtė shqipe kui (kuji, kuni) e cila
na difton fjalėn pėr kunin nė kuniform dhe vet kompozita i.e. nė fjalė, duhet nė
shqipe tė thohet antikuitet, antikuiti pėr ta plotėsuar natyrshėm vet
natyrėn e shqipes. Pėrndryshe, fjala shqipe antikitet-i, nuk ėshtė gjė tjetėr,
veēse njė pėrshtatje linguistike e sllavishtes, nga e cila nuk mund ta kuptojmė
drejtė vet kompozitėn dhe tė hapim udhė pėr ethymologjinė e saj.
Fjala antikė-a, nuk mendojmė se
e ka kuptimin e lashtėsisė, vjetėrsisė sė botės, si pėrgjegjėse
historiko-linguistike, sa e ka kuptimin e kundėrshtimit tė njė periudhe tė
hershme kuniforme.
Poashtu, definimi linguistik pėr
emėrtimin antikuiti-antikuiteti, vetiu na bjen spjegimin e pėrcaktimit
tė kompozitės, me kuptimin jo tė lashtėsisė, si botė e lashtė sa na jep
kuptimin e njė kundėrshtimi tė gjuhės dhe diturisė kuniforme. Pra antikuitet,
ėshtė fjala e formuar qėllimshėm, duke hapur shtigje tjera nė formimin e gjuhėve
tė reja, tė cilat me rritjen demografike tė popujve, u formuan formacione tjera
kulturash tė reja tė kohės, duke ekzistuar pėrballė njė bote tė lashtė, me
pretendim tė ndryshimit tė botės kulturore. Antikuitet - do tė thotė kundėr
kuniformit, me rastin e zgjėrimit tė diturisė europiane, apo indoeuropiane, nė
formimin a lindjen e gjuhėve tė reja lin-gua. Ku edhe kjo falė gua, ėshtė
njė formė e shkurtė pėr fjalėn gjuha=guha=gua lin+gua, qė nėnkupton,
lindjen e gjuhės sė re, lineare nganjė apo disa gjuhė tė lashta si komponim
modalitetesh linguistike fonomorfologjike, nė njė formė kombinimi tė vlerave mė
tė forta linguistike.
SHKRIMI I
SHKROLĖS
Periudha kohore prej gjuhės sė folur,
deri tek gjuha e shkruar, ishte filli i njohjes sė vėrtetė tė njeriut me njeriun
dhe me natyrėn. Pėrpekjet e tij pėr ta emėrtuar natyrėn, trupat e objektet dhe
gjithēka qė ka nė natyrė mu ajo njohje vizuale dhe audio-vizuale e trupave,
objkteve, fenomeneve natyrore, lėvizjeve e veprimevet pėrmes lėvizjes dhe zėrave
tėgjallsdave nė natyrė, krejt kėto e shtyen njeriun tė detyrohet pėr njė
komunikim tė ri, duke filluar shkrimin e shkronjės sė parė, pėrpilimin e
alfabetit dhe vet shkrimin e gjuhės.
Skrimi i parė i gjuhės sė njeriut
filloi nė forma e methoda tė ndryshme evidente, momenale, funksionale, spėari
duke e pėrmbledhur gjithė kuptimin fiziologjik, psiko-fizik tė gjallesės apo
tėrė veprimin e fenomenit natyror nė formė zogu, formė njeriu, formė gjymėtyre
tė gjallesės etj., kėshtu duke ardhur gradualisht deri tek shkrola e vėrtetė, e
cila kishte pėr tė qenė vet shprehja mė e pėrafėrt e tingullt, si shprehje
pėrgjegjėse e tij.
Sa pati vėshtirėsi njeriu ta gjejė
e formoi emėrtimin me gojė, si gjuhė e folur para shkrimit edhe mė shumė pati
vėshirėsi, ta formojė pėrgjegjėsen e tingullit pėrmes shkronjės. Shkrimi
shkronjės ishte mundim i shumėfistė pėr tė ardhur deri tek abeceja e parė, e
cila pėrcakton me tėgjithė ata tinguj tė shkruar, tė cilėt bėjnė pjesė nė
shprehjen orale-gojore, qė gjuha si organ anatomik i njeriut (si shqisė jovetėm
e shijimit, por edhe e shijimit theksor tė tingujve), pėr ta realizuar gjuhėn e
shkruar si pėrgjegjėse gjenerale orale.
Natyra e
tingullit e tingulli i natyrės. -
Pėr shkrimin e shkrolės, njeriu u
mundua gjatė, derisa me vetėdijen e tij arrijti, ta bėje atė shenjen e parė mbi
tokė e tėvona mbi pllakė. Pėr ta gjetur methodėn e shkrimit tė shkrolės, njeriu
provoi gjithēka tė mundshme rreth vetes, pėrmes hijes sė objektit nė dritė,
hijes sė gjymėtyrės, duke pėrdorur shkopin, kunin, duke i dhėnė germės formėn me
kuna me shkopin e shkrimit tė shkrolės, sipas natyrės sė tingullit nė theksim
e nė tė shprehur.
Secila shkronjė e abecesė e ka
historikun e vet linguistik, me njė fonetikė tė veēantė historike tė tingullit
dhe secila e ka spjegimin e vet fonetik, nė bazė tė tingullit tė natyrės dhe
natyrės sė tingullit.
Rezyme:
Theorikėt dhe theoritė e derisotme,
mendojmė se mė shumė shkuan nė komplikime tė panevojshme historiko-inguistike,
nė bazė tė kontradiktave tė tyre nacionale. Thohet se as pėr sė afėrmi nuk iu
kushtua kujdes gjurmimeve tė fillit tė gjuhės sė parė, sa iu kushtuan
divergjencave tė theorikėve - individuale e grupive si shkolla linguistike e
shkollarė tė pamvarur (kur arritėn tė formojnė individualitetet e tyre) duke
mos mundur tė shpėrthejnė epokat historike pėrmes studimeve (apo edhe duke parė
se njė gjuhė sado e madhe mund tė jetė vetėm njė e folme e shkurtė e njė
tjetre kolosale, qė mendohet e harruar dhe e zhdukur, si gjuhė e vdekur). Gjuha
e njė populli tė madh nuk e spjegon tėrėsinė linguistike, tė njė gjuhe tė madhe
tė lashtė. Tash, a cicėrron zogu, apo bubullon bubullima, megjithatė nuk duket e
nuk ėshtė njėsoj, por, mė shumė e duam cicėrrimė e zogut sesa bubullimen, kur
jemi tė ngopur nė stomak, e ku jemi tė uritur, bubullima qė bie shiun, na gėzon
mė shumė sesa cicėrrima e zogut, sepse bėhet buka. Bi ba bu tri diftongje
qė diftojnė bima ban bukėn, kurse, tingulli bėn gjuhėn.
Ta shkatėrrosh njė gjuhė tė
lashtė, me pėrvehtsime, pėrsėri rrėnjet e asaj gjuhe I ke nė shprehje, qė assesi
nuk mund ti zhdukėsh, sepse ato rrėnje tė lashta I ke brėnda gjuhės sate (e kjo
ishte dhe ėshtė dukuri e shpeshtė e pushtuesve), sepse asgjė e gjallė nuk rritet
pa rrėnjet e saja, e qė do tė thotė ndoshta ta shterrėsh njė burim tė tėrė
gjuhėsh. Ndėrsa, ta ndėrtoshė e ruajsh njė kulturė qė u lind nė njė gjuhė tė
lashtė me fuqi shprehėse dhe ta modernizoshė, do tė thotė, se mbanė gjallė genin
e gjuhės sė natyrės. Mendojmė se, kurrė nuk shuhen gjuhėt edhpse shuhen popujt,
sepse geni gjuhėsor, reflektohet kudo nėpėr gjenerata epokale.
|