- Fjalėformimet
(kompozitat) illire-shqipe, tė cilat rrjedhimisht janė formua nga
diftongjet, rrėnjet e fjalėve, qė sot pėrbėjnė fjalė, apo togfjalėsha,
si emėrtime gjenerale bionomastike (emra gjallesash) antroponomike (emra
njerėzish), toponomastike (emra gjeografik); si dhe emėrtime armėsh,
veglash pune, emėrtime veglash muzikore pėrmes analizave fonetike (zbėrthimeve
tingullore), mund tė vėrejmė nė njė fjalėformim (kompozitė) nė
tė cilėn fshehen disa fjalė nė
atė emėrtim tė formuar, ku secila fjalė veēeveē e fshehur nė tė,
ėshtė fjalė e plotė nė vete dhe ka njė kuptim tė veēantė:
linguistik, historiko-linguistik, linguistiko-filozofik, socio-linguistik,
psiko-linguistik, linguistiko-historiografik etj.
-
-
Emėrtimi i veglės muzikore shqiptare me njė tel lahuta, ėshte
njė fjalėformim, i formuar nga dy fjalė kryesore, sipas dėshifrimit tė
parė morfologjik, janė dy morfema: LA+HUTA= LAHUTA. Ku
fjala e parė, qė rrjedhė nga morfema apo formema fonetike LA ėshtė
folja shqipe me lanė (gege), pėr tė lėnė (toske) dhe HUTA ėshtė
emėr sendi, pra nė rastin konkret tė kuptimit ėshtė emėr arme.
-
-
Por, qė edhe nė kėtė fjalė huta, pėrsėri, kemi dėshifrimin
fonetik tė dy morfemave tjera tė padukshme fonetik0-historike e
skriptive, nė shkallėn e dytė tė zbėrthimit - qė kėtu, fshehen edhe
dy fjalė tjera, sipas zbėrthimit fonetik, mu nė kėto rrėnjė a
morfema si diftongje, qė formojnė dy rrokje morfologjike; qė kur zbėrthehet
fjala huta, kemi rrėnjet e saja hu+ta = huta. Tash na rrjedhė
alternomi (qė gabimisht I kemi thėnė alternim-I-e-et, nė tė cilin
ėshtė I kjartė emėrtimi nom, nomi emri - fjalė e lashtė
shqipe-illire: nomi I zotit, la nom filani, bani nom; u ba nomi; nuk u ba
nomi - shprehje gege-shqipe, ku fjala nom ėshtė e tė dy dialekteve
gege-toske). Pra, na del tjetėr emėr apo tjetėr nom - alternom-i, i
formuar nga diftongu fonetik,
si rrokje morfologjike hu dhe ta, hu+ta=huta,pra, nga
kompozita Lahuta.
-
-
Diftongu hu, si shprehje fonetike, duket vetėm se na jep
kuptimin linguistik tė filleses sė fjalės huta por, nė
kuptimin botanik ėshtė edhe si botanom, nom botanik, emėr botanik sipas
origjinės biologjike, si bimė, dru hu, huni, qė ėshtė shprehja
madhore e fjalės kuni.
-
Pėrderisa, kuni ėshtė njė shkop druni me maje tė mprehtė
ku ėshtė spjegimi I germes, shkroles shqipe skroll skip, forma e
germės nė gjuhėn e pare tė njeriut gjuha kuniforme (Cuneiform
language) edhe spjegohet vetėm pėrmes Shqipes-illire-pellgaze
germa nė formė tė kunit Kuniformi - edhe huni ėshtė njė dru I
gdhendur me maje tė mprehtė poashtu (huni I gardhit, I lidhur pėr huu-pėr
huni, kau lidhet pėr huni, njeriu lidhet pėr gjuhe, pėr fjale
shprehje gege-toske-shqipe) na del nga kuptimi linguistik,nė kuptim
filozofiko-historik.
-
-
Pėrderisa, kuni ishte forma e germės sė gjuhės kuniforme, tash
huni nga kuptimi si material, mjet pune pėr tė thurė gardh, gardhin e
rrethimit tė trollit, gardhin, si mure tė banesės shtėpisė sė
hershme huni, nga kuptimi filozofik na del si kuptim historik, huni si
mjet mbrojtjeje e sulmi, emėr arme, armė e ftoftė.
-
-
Kėtu nė rastin konkret, tek emėrtimi lahuta, nė pjesėn e
dytė tė kompozites huta, rrėnja e fjalės hu, na paraqet pjesėn
e drunjtė tė emrit huta, si armė zjarri, pra, pjesa e drunjtė e
armės hutės, nė tė cilėn ėshtė e mbėrthyer tyta, kėmbėza,
zakonisht, huta ėshtė mė e shkurt se pushka, armė me mbushje, e me
nganjė fyshek, me kapsolla, me kaēik tė ngrehur pėr shkrehje (ndezje)
mos me shkrepė nė raste kritike .
-
Ndėrsa, pjesa e dytė e fjalės huta,
rrėnja ta, ėshtė si onomatopee e krismes sė armės
ta-tak, taaa, taaak huta.
-
-
Pra, emėrtimi I kompozites LAHUTA, pas dėshifrimit tė dytė,
apo zbėrthimit final fonetiko-morfologjik, duke e ndarė nė rrokje e
diftongje, na rrjedhin tri pjesė tė saja: LA+HU+TA=LAHUTA, ku secili
diftong difton emėrtim tė plotė nė vete.
-
-
Nistorja e kompozites LA, si morfemė fonetike, apo formemė
fonetike, ėshtė njė nga fjalėt mė tė hershme shqipe-illire, qė
formoi shumė fjalė nistore, kompozita e togfjalėsha nė gjuhėt
indo-evropiane romane - e cila edhe sot nė shqipen, paraqet njė nga
foljet mė tė rėndėsishme, si folje me lanė (pėr tė lėnė), dhe qė
lidhet logjikisht me foljen tjetėr shqipe me laa (pėr tė larė),
por qė kėtu ėshtė kuptimi filozofik, - kur lahet, kryhet puna, kemi shėmbuj:
lau prej kėtij vendi (u la me kėtė vend, u shpėrngul, iku; I lau paret;
laje borxhin; ia lau paret nvend, me dy kuptime:edhe pėr lamje-larje
me tė holla, monedha
edhe kur ia merr jetėn tjetrit, nė mbrojtje apo nė sulm - e mbyti
shprehje shqipe).
-
-
Fjala LA, ėshtė edhe kuptim pune, pastrimi, lamja-larja, si
folje shqipe: me la-pėr tė larė - edhe si kryerje pune nė kuptimin
filozofik, folja me lane, pėr tė lėnė: la vendin nė rrezik dhe
iku; la pas veti vepra; la atdheun; la punėn; la lapsin; la hutėn-pushkėn;
mė la vetėm; la fjalėn e djalin etj. shprehje shqipe.
-
-
Nė kompoziten Lahuta, nistorja LA, ka kuptimin e foljes me
lanė-pėr tė lėnė, nė gjurmimin linguistiko-filozofik tė saj: La nom
huta, la emėr huta, la huta nom; la huta kėngėn popullore; la huta trimėrinė
qė nuk harrohet; la huta ( la pushka) heroizmin; la huta namin (nomin,
famėn, zulmėn); la huta krenarinė kombėtare; la huta edukatėn
atdhedashėse nė luftėn ēlirimtare - nė kuptimin e mbrojtjes sė
atdheut, Nderit, Besės Shqiptare.
-
-
Apo, la huta trishtim, la huta vdekje (kur bėhej vėllavrasje); la
huta gverr, sherr; la huta tmerr; la huta vrragė, plagė (nė kuptimin e
hakmarrjes); la huta historinė nė kėngė heroike; la huta kėngėn
kreshnike; la huta zanin e atdheut - la huta kėngėn me lahutė!
-
-
Fjala e hershme shqipe-illire LA, formoi prefiksat nė disa
gjuhė romane, si emėrtimin e vet fjalės Latin, poashtu, si prefikse
fono-morfologjike tė gjuhėve latine: la liberto, it; la famme, la porte,
la language,fr.; la lingua, lat.it.sp.; e cila fjalė illire, formoi edhe
alternomet morfologjike si prefikse dhe nyje tė parme tė fjalėve nė
gjuhėt latine dhe gjermanike nga folja illie, rrodhen nyjet e parme
la - gjinia femnore, nė le, pėr gjininė mashkullore tė emrave
dhe les pėr shumėsin e emrave nė latinishte, frengjishte,
spanjishte e nė gjuhėt latino-amerikane, respektivisht kjo ėshtė gjurmė
illirishte linguistike nė Romanistikė.
-
-
Vet, fjala Latin, si kompozitė, ėshtė formuar nga dy fjalė
tė illirishtes, qė sot spjegohen sipas mendimit tim: La+atin= Latin, qė
vet, fjala e parė, nistorja La, ka kuptimin e foljes shqipe-illire (skipe
illire) me lane-pėr tė lėnė. La atin, la babėn, la trollin
illirian ballkanik; la vendin e atit, la atdheun, la illirinė pas shpėrnguljes
se trojanėve tė hershėm tok me mbretin Eneun (Heneun), pėrmes
Ballkanit nė gadishullin e Apenineve, qė ėshtė krejt fillesa
filozofike e kuptimit historiko-sociologjk, Gadishulli etruskan
gadishulli etrojan, I formuar kulturalisht e historikisht nga trojanėt
illirian.
-
-
Do tė thotė qė, nuk ėshtė kuptimi I derisotėm I emrit
etrusk, si spjegim nga nyja e parme e, dhe folja shqipe, me trusė, e
trus, e trusi, e truske, e truska, nė kompoziten etrusk, etruske,
etruskan-e-et-ėt, nga folja me shtypė, me trusė, nga e truska e
shtypka, e robėrojka. Por Mendoj, se ata janė trojanėt e Eneut e
edhe para tij, kur nė Sicili, I dhanė emėrtimin illirian sipas pėremrit
tė pakufishėm illir-shqip s i c i l i - s e c i l a, secili, nė
kuptimin linguistiko-sociologjik, secili ka tė drejtė tė jetojė nė kėtė
tokė tė lire, nė kėtė botė tė lirė, nė kėtė botė tė re
SICILIA, Sicilian, siciliani, sicilianja, sicilianėt, sicilianet, si
antroponome, nga toponomi emri gjeografik Sicila, ujdhesa e Sicilisė.
Pėr kėto toponome dhe antroponome kam shkrime studimesh tė veēanta,
por meqė ra fjala, tek emėrtimi I kompozites lahuta, rrodhen edhe kėtu
nė shkurtime
-
-
Ėshtė me rėndėsi tė madhe tė analizohet e sintetizohet
linguistikisht, fonetiko-historikisht, folja shqipe-illire LA, si
folje me lane pėr tė lėnė, permes methodes krahasimtare, nga
Linguistika Komparative, si krahasim I gramatikes historike tė Shqipes,
respektivisht nė lidhje komparative me gjuhėt tjera i.e.
-
Poashtu, edhe sipas linguistikes gjenetike, origjina e kėsaj
foljeje shqipe-illire fono-gjenetikisht, tė dy tingujt (fonemat) L+A= LA,
secili tingull, krijon nė vete njė kuptim tė veēantė emėrtimi
fonetik, qė me aqė kuptim psiko-linguistik, paraqiten tė dytingujt,
duke shprehur njė tėrėsi veprimi kohor e ndėrfoljor.
-
-
Folja LA, e cila formoi nyje tė parme e fillesa i.e. nė
shqipen ėshtė folje nė veten e tretė tė vetorit nė gramatikė La
(ai, ajo), si folje nė kohėn e kryer tė thjeshtė (aoristi), ku mund tė
duket zgjedhimi I saj, nėpėr vetat gramatikore tė pėremrit shqip, si
zgjedhim I foljes kėshtu:
-
-
Folja shqipe-illire La
-
- Numri
njejės:
Numri shumės:
-
- Lash
(unė)
lam-ė (na)
- Le
(ti)
lat-ė
(ju)
- LA
(ai, ajo)
lan-ė (ata, ato)
-
-
Fjala La, illire-shqipe, si njė nga trajtat e shkurta
linguistike mė tė hershme illiro-pellgazgjike, nga illirishtja e stėrlashtė
paragreke e paralatine, nė gjuhėt latine: la lingua, la patrie, la
ideologie, la industrie, la linguistike etj. Pėrderisa nė shqipen
kuptohet si pėrfundimi, kryerja e njė pune - LA nė gjuhet latine ėshtė
fillimi, filli I njė fjale, nyja e parme, fillesa e falės. Kjo formė
shprehėse linguistiko-historike, na kujton, mbarimin e njė epoke nė
atdheun e lashtė illirian tė njė popullate ballkanike dhe pas shpėrnguljes,
si fillim e njė linguistike tė re, si fillim I njė Onomasiologjie
indo-europiane tė re. Ballkanin e la dhe filloi epokėn nė Perėndim, si
kuptim linguistiko-filozofik.
-
Kjo formė e fjalėformimeve latine, pikėrisht erdhi a rodhi nga
vet folja la, me lane (gege-shqipe) nga Dardhanishtja e lashtė, qė
na pėrkujton thellėsisht nė pikėpamje linguistiko-psikologjike, Pjesėn
illire, popullatėn illire tė shpėrngulur duke populluar e kulturuar
Evropėn. Se ajo popullatė illire, prej tė cilės u formua kultura perėndimore,
me gjuhėt e historiografitė e reja euro-perėndimore - ėshtė pjesė
integrale e trungut illirian, ėshtė vet gjaku e gjuha illire. Mund tė pėrmendim
edhe vet heronjte kombėtarė: Heroi kombėtar Italian Guizzepe
Garibaldi (Zef Guribardhi, me origjinė nga Guri I Bardhė I Matit tė
Shqipėrisė), I cili bėri bashkimin e Italisė; Napoleon Bonoparta,
heroi kombėtar francez, Bono Parta, qė vie nga Shqipja-illire Ana e
Mirė, Anamiri-Bonoparta etj. Gjithė Europėn Perėndimore, mund ta quajmė
si Vėllazėria illire
-
Latinėt e pare: mesapėt, paunėt,venetėt, madje, galabrėt,
Kalabrezėt Arbėreshėt skipetarė, pėcollen tė folmet illire, gjuhėn,
doket, zakonet, kulturėn, nė Apenine dhe formuan: mesapishten,
venetishten e tė folme tjera, formuan gjuhėt e vjetra etruske, ku sot I
kemi si antroponome e toponome tė sotme: Toskana, Alba, Venediku, Triesta
etj. qė janė spjeguar deridikund, por vetėm si fragmente
historiko-linguistike
-
-
Thohet shprehja e lashtė, se Roma e pushtoi Greqinė
ushtarakisht, kurse, Greqia e pushtoi Romėn, kulturalisht, por fjalia
syntaksore e parė, qėndron, kurse e dyta, nuk ka bazė tė vėrtetė, se
Greqia kurrė nuk e pushtoi Romėn kulturalisht, sepse aty ishte kultura
illire-pellgaze e stėrlashtė dhe nėse ndonjėherė Roma ėshtė
pushtuar ėshtė rikrijuar nga kultura illiro-pellgaze. Kultura greke
ėshtė formuar nė baza tė gėrmadhave historiografike illire, e
deformuar e falsifikuar sipas interesave vetjake greke, pikėrisht nga ajo
gjuha e kultura barbare qė I thonė disa autorė antik nė shkrimet
e tyre njėanėshe.
-
-
Gjithė kjo epokė e hershme e pėrhapjeve illire ėshtė pėrcjellė
edhe pėrmes epikės historike shqiptare, sidomos me pėrcjellje me lahutėn
shqiptare. Mendoj se, emėrtimi I hershėm I kompozites lahuta sipas
disa informimeve tė vjetra shqiptare, na del me emrin gauta, qe I pėrgjigjet
vet gjuhės sė natyrės fonetike tė vet veprimit tingullor tė
instrumentit tė lashtė nė fjalė. Disa linguistė e quajnė sipas disa
lokalizmave, sidomos nga Malėsia Madhe,
sipas Gj. Shkurtajt, malėsorėt I thonė edhe lavda, merre qat
lavdė, bjeri lavdės (lahutės); por kjo fjalė me duket ėshtė mė tepėr
si synonom I emėrtimit lahuta, si lokalizėm. Ndėrsa, nė krejt
shqipen qėndron emri lahuta.
-
-
Kompozita shqipe Lahuta, si emėrtim linguistik, na duket si emėrtim
I njė vegle muzikore shqiptare, nė perceptim tė parė tė fjalės, po nė
mbrėndi tė saj ato trajta tė shkurta fjalėsh, qė formojnė fjalė nė
vete, e deri tek zbėrthimi fonetiko-morfologjik, nė tinguj a fonema,
secili tingull I kompozites, ėshtė njė jetė e tėrė njeriu; ėshtė
njė gjuhė e tėrė, ėshtė njė histori e tėrė e njė populli, nė
sfondin e pėrgithshėm linguistiko-historik.
-
-
Hilliadha e Odhisea e Homerit Hillirian ėshtė kėnduar me shekuj
nga rapsodėt e lashtė illirian, deri me rėnien e perandorisė illire
ashtu sikur ėshtė kėnduar Lahuta e Malcisė e Fishtes, nga
rapsodėt popullorė shqiptarė, deri mė sot. Hilliadha e Odhisa epoka
homerike hilliriane (Iliada e Odiseja), sidomos kėngėt nė Illiadhė (Iliadė),
na pėrkujtojnė shpėrnguljet masive trojane nė Apenine. Herojt e ideja
dhe krejt kompozicion I veprės homerike ėshtė illire.
-
-
Emėrtimi I veglės muzikore me njė tel, tek shqiptarėt ballkanas,
qė me plotė tė drejtė logjike lahuta, nuk mund tė thirret aqė
kuptimplote, si vegėl muzikore argėtimi, sa ėshtė e gėrshetuar vet
ndjenja e tė bukurės artistike, me ndjenjen e nostalgjisė, dhėmbjes sė
hidhėt e krenare.
-
Lahuta ėshtė kėnga e vajit tė burrit, vaji krenar historik,
instrumenti I vajit kreshnik, qė nėpėr shekuj luajti rol tė rėndėsishėm,
nė mbajtjen gjallė tė traditės kombėtare historike. Lahuta, ishte
edhe njė thirrėse, thirrje e pėrgjithshme kombėtare, njė orė
artistiko-historike atdhetare nė odat shqiptare. Pėr fatkeqėsi, kjo
ndodhi njė epokė tė gjatė historike, gjatė pushtimeve tė huaja, deri
me hapjen e shkollave shqipe, universiteteve.
-
Rapsodi me lahutė ishte aktori, author e aktor, nė tribunat e tė
gjitha atyre dramave, tragjedive historike kombėtare, paraqitja e
heroizmit tė njeriut me atė Orėn e Shqipes, nė rrezistenca mbrojtėse
kundėr tė huajve.
-
-
Kėnga me lahutė ishe theatri kombėtar, duke I dhėnė shpirt
ngjarjes sė ndodhur, qė shqiptari bėri gjithmonė njė sy gjumė, e
tjetrin sy e linte gjithmonė hapur duke I pėrcjellur ngjarjet nė
vargje: epike, epike-historike, epike legjendare, epike kreshnike,
epiko-lirike etj. mbi shkėmbinj e gryka malesh, e kudo qė u bashkuan,
ata burra e burrėresha, qė sot nuk janė mė por, janė kėngėt e
tyre
-
-
Ashtu sikurse u krijuan mythe mbi heronjt, poashtu edhe mbeti vet
mythi mbi lahutėn, si emėrtim I lashtė illirian, qė sot ėshtė nė
harresė brezėrishė. Ai zėri I njėtrajtshėm I telit tė saj, me fije
bishtkali, gjatė ferkimit me harkun horizontal, duke krijuar tinguj
lahuta vertikale, ashtu, si qendruan vertikalisht, edhe nė vdekje heronjt
e kombit rapsodi, e filloi dhe kurre nuk e mbaroi atė ngjarje
historike, pėrmes atij teksti tė pėrcjellur gojėmėgojė, si gojėdhėnė,
mbajti gjallė doket e zakonet kombėtare, kulturėn burimore, rapsodi, si
njė aktor I kohės nė tribuna shekullore, edhe atėbotė kur na ishte e
ndaluar shkolla shqipe
-
-
Ajo ngjarje qė la huta, u kėndua nė lahuta, e thurur me njė
poetikė popullore tė rrallė, pėrmes vargut rithmik, e vargut tė bardhė,
nė vargje metrike, me rimė tė pėrsosur, sa, kur theksojmė vet emėrtimin
lahuta, nė tė pare nuk na duket ajo madhorja historike e fshehur nė
tė, - por me analizė tė hollėsishme fonetiko-morfologjike e historike,
duke e shtie nė veprim pėrbėrjen linguistike tė saj, na del kumtimi
madhor I emrit nomit qe nga lashtėsia e kombit.
-
-
Verzioni historiko-linguistik I kompozites lahuta ka vlera tė
linguistikės i.e.