Nezir
Myrta / SHPJEGIME SHQIPE ONOMASIOLOGJIKE
Shqipja E Vjetėr,
fuqimisht ka mundėsi shpjegimi tė emėrtimeve antroponomike dhe
toponomastike
indo-europiane e
gjenerale, pamvarėsisht, se dikush mund tė thotė, se shqipja ėshtė njė
gjuhė e
re e shkruar me abece tė
formuar as njė shekull mė parė (1908).
Gjuha e folur
shqipe, qė sot flitet, si gjuhė e vjetėr, e cila nuk ka mundė tė
pėrfshihet nė gjuhėn e shkruar,
nė rrafshin fonetik, ashtu si
theksohen shumė tinguj nėpėr dialektet e saja, gegėnishte e toskėrishte,
e aqė
mė bukur nė tė folmen
arbėrishte, respektivisht edhe nė nėndialekte - nė mėnyrė mjaftė
origjinale, reflekton
njė histori linguistike edhe
parahistorike, duke u lidhur me gjuhėn e parė tė njeriut, si gjuhė nė
pėrmasa aqė
tė ndėrlikuara
fonomorfologjike, si gjuhė e folur e ruajtur nė popullin shqiptar - ku
rrėnjet shqipe kanė
fuqi shpjegimi edhe tė
fjalėve e kompozitave kryesore tė Linguistikės Gjenerale.
Gjuha shqipe e folur,
si gjuhė illiro-pellgazgjike, ėshtė pėrciellė aqė e paprekshme dhe
origjinale me
burimet e saja rrėnjėsore,
pėrmes tingullit, apo diftongut, ka fuqi tė shprehet njė fjalė e vetme,
ku origjinaliteti
i saj tregon sikur flet
vet krijuesi me gjuhėn e natyrės, qė ende nuk arrijtė tė bėhet njė gjuhė
e shkruar, me
tė gjitha ato vlera, qė mundė
tė shpjegohet antikuiteti linguistik gjeneral. Kjo detyrė mbi detyra,
pėr ndriēimin
e shqipes sė vjetėr tė folur,
i mbetet nė radhė tė parė shqiptarit tė sotėm!
Ethymologjia e emrit
agronom.
Kompozita i.e. aronom-i-a, si shprehje e shumėfishtė
gjuhėsore gjenerale, mund tė shpjegohet pėrmes shqipes sė vjetėr, e cila
sipas studimeve tė derisotme,
vie nga fjala greke, agros = arė, fushė. Po, ēfarė do tė thotė nė tė
vėrtetė, fjala agro dhe ku e
ka ethymologjinė e saj?
Historiku linguistik, i
fjalės agronom, mund tė pėrcaktohet mbrėnda periudhės kohore tė njerit
prej
prijėsve dardhano-illirian -
Agronit.
Fjala agro si rrėnja
e parme e kompozitės agronom, si fillesa e shumė kompozitave tjera
i.e.,
lidhet thjeshtė me emrin e mbretit dardhan-illirian Agroni,
i biri i Pleuratit, mbretėroi Dardhaninė rreth
iteve (250 231
p.e.r.), i cili selinė mbretėrore tė tij e emėrtoi poashtu nė bazė tė
emrit tė vet
Agram (Zagrebi i
sotėm, kryeqyteti i Kroacisė); cka do tė thotė se Kroacia e sotme ishte
mbretėri
dardhane-illire, me fise tė
saja deri tek delmatėt e Delmatisė (Dalmacia e sotme).
Nga emri Agron, qė e
zhvilloi nė nivel tė kohės sė tij, punimin e arės, si tokė buke, u
formua
emėrtimi Nomi i Agronit agronom-i, (agro+nom),
si emri i tij. Mirėpo, grekėt, nga rrėnja agro
illiro-pelgazgjike, formuan
emėrtimin agram, nga fjala shumė e hershme pellgazgjike agrak, qė
ka kuptimin e karakterit tė
njeriut tė trashė trutrashė, duke injoruar emrin Agram (Zagrebi)
Agrami i Agronit, nė aspektin
historiko-linguistik, vetėm qė dardhanėt delmatė, nuk pranuan
orthodoksizmin grek, me
rastin e formimit tė katolicizmit, thjeshtė pėr ēėshtje fetare!
Kėshtuqė,
fjala e pėrbėrė agronom, nuk ka mundėsi tė jetė fjalė greke, kur
shihet edhe vet pozita gjeografike fushore kroae e sotme - po
pėrkundrazi, grekėt ishin ata qė formuan me sufiksin os, fjalėn pėr
kuptimin arė, fushė = agros dhe emėrtimin e fjalės agram = pa
shkronjė, pa germė...
Pra, emri agronom
(agro+nom), ėshtė nomi i Agronit (emri i Agronit), si fillesa e shumė
kompozitave tjera
i.e. sikurse janė:
agronom-i-e-ėt-et, agrobiolog-u-e-ėt-et, agrobiologji-a,
agrobiologjik-e, agrobotanikė-a
, agrobotanist-i-e-ėt-et,
agroekologji-a, agrofizikė-a, agrofond, agrogjeologji-a, agrokimi-a,
agrokimik
, agrokimist,
agroklimatologji-a, agrokompleks, agrolog, agrologji-a, agologjik-e,
agromekanikė-a,
agromekanik-u,
agrometeorologji-a, agrominimum-i, agropedologji-a, agrosferė-a,
agroteknikė-a,
agrumor-e,
agrume-t, agrumikulturė-a (alternomi i tingullit o, nė u) etj.
Ndėrsa mund tė
theksojmė, se pikėrisht nga kjo fjalė agro, si shpehje e natyrės
psikike tė njeriut punėtor, me reagimet kundėr shtypjes dhe shfrytėzimit
tė kohės, me ndyshimin e tingullit fundor o, nė e, si shprehje e
revoltės eksploatuese tė punėtorit, rrodhi emėrtimi agresiv-e,
agresivitet, agresor-ie-ėt-et. Kurse, kjo fjalė agro, formoi edhe disa
kompozita tjera i.e., sikurse janė: agrar-i-e-ėt, agrarizėm, agrafe (arė
e vogėl), agrafi-a, agramatizėm, agregat, agregim, agrement, agresinė-a,
agresion etj.
Emėrtimi pėr
fjalėn greke grama = germa , rrodhi nga fjala garama e garamondėve
pellgazgjikė, pra, nga garama = grama, me shėmangien e zanores sė parė
tė fjalės, kurse nė shqipen mbeti nga fjala garama = germa, shkrola
shkronja!
Ethymologjia e
fjalės teatėr.
Fjala e lashtė theatėr-(teatėr), sipas ethymologjisė sė derisotme,po
vijka ga fjala greke e vjetėr (gr. Theatron; lat. Theatrum) nė
terminologjinė indo-europiane nuk ėshtė term i pėrcaktuar shkencėrisht,
as ne greqishten e vjetėr, as nė atė latine, - por, kjo kompozitė a
fjalėformim, vjen nga illirishtja pellgazgjike me kėtė shjegim nga
shqipja: the+ atė + r = theatėr,
si zbėrthim morfologjik i
cili pėrbėhet nga dy fjalė shqipe, ku fshehet shprehja shqipe (ti) the
atė, atė e the, si e thėnė pėr atė, pėr atė qė thua (thot), the atė
publikisht the atė nė theatėr, (ti) theatron(si folje, me theatrua),
bėn theatėr nė binė, skenė theatrale. Kjo kompozitė i.e. e sotme
theatėr-i, ethymologjinė e vėrtetė linguistike, e ka nė shqipen e
vjetėr, pellgasishten, ( qė ėshtė njėsoj tė thuash:
pellgasishtja-illirishtja-shqipja, qė ėshtė njė trung linguistik, nga
rrėnja pellgaze-kuniforme), qė duke u zbėrthzer nė rrokje, diftongje e
tinguj, na rrjedhė kėshtu:
The
ėshtė folje shqipe, nga
folja me thanė (gege), pėr tė thėnė (toske), nė dy dialektet e shqipes
the (ti) atė, the (me theks tė gjatė tė zanores e) veta e dytė e
njajėsit, nė gramatikėn e shqipes (thee ti), nga zgjedhimi i foljes
nėpėr veta thash (unė), the (ti), tha (ai, ajo) tham (na), that
(ju), than (ata, ato).
Atė -
ėshtė pėremėr diftor i
shqipes (dėftori), atė kėtė, nga shprehja shqipe the ATĖ bukur,
bukur e the atė pjesė tė tė folurit, e the atė theatrisht, e the atė
theatrore-theatrale!
R
ėshtė
sfiksi apo prapashtesa r, nga kompozita (theatė)r, nė trajtėn e
pashquar tė emrit theatėr = the+atė+r.
Diftongu fillesė the, si
nistori i shqipes illire, nė kėtė kompozitė theatėr (theatri), ėshtė
nga folja
mė e lashtė shqipe nga thotishtja (Thoti Hermesi i
trefishtė), ku ky diftong the formoi shumė
kompozita i.e. e
gjenerale (theo, theologji, themė, theori, theoremė, thezė, diathezė,
hipothezė etj.) dhe
kėtu ka kuptimin e shprehjes shqipe: the atė
bukur, the atė fuqishėm, the atė madhėrishėm, the atė me
njė thėnie tė
pashoqe, the atė theatrisht, respektivisht nė kuptimin e njė tė
thėnne (thėnme), tė njė ngjarje,
a ndodhie tė jashtėzakonshme,
si njė imitim theatral pėrmes pėrmes aktorėve, qė imitojnė personat
e ngjarjes, me kuptim tė
pėrgjithėsuar kombėtar apo botėror. The atė cka tha authori nė dramė,
tragjedi
apo komedi (sepse grekėt kur
erdhėn nė Ballkan,gjetėn krejt theatrin pellgazgjik tė gatshėm, nė
lulėzimin
mė tė madh tė theatrit klasik
dhe e pėrvehtėsuan me vetėdije gjithė atė thesar arti dramatik e kulture
illire-pellgazgjike). Do tė
thotė se the atė cka tha e shkroi authori (the atė nė theatėr), e
ringjalle, i jape jetė,
e publikove (sepse jeta e
dramės ėshtė theatri).
Diftongu shqip the
qė difton nė veten e dytė tė vetorit tė shqipes ( ti the the atė),
formoi nga kjo folje
e lashtė (thanė-thėnė)
Shumė kompozita nė shqipen
sikurse janė: thėnie, thėnja, parathėnia, pasthėnia, thėnjet, - i,e,tė
thėna, thashethėna-t,
theoria, thema, theorema, theza, diatheza, hipotheza, theatri, theatrot,
theatror,
theatral-e, theatralitet-i,
theatrolog-u-e-et-ėt, theatrologji-a, theopatia, thekna (bimė
ushqyese,
bukė e hershme), Theranda
(Prizreni) etj.
Ndėrsa, folja shqipe
the, nė kuptimin theologjik (theologu), si kompozitė, formoi e rrodhi
shpehjet shqipe
tė hershme, tė cilat rrodhėn nga drejtimi i njeriut me
fytyrė kah natyra, kah krijuesi i saj, me shpirt, me zemėr
e mendje,
duke e ndier shpirtėrisht, cka duket tė ketė thėnė Ajo fuqi natyrore e
mbinatyrore, pėr botėn
e njeriun, duke iu ofruar sikur e interpreton
(imiton), atė thėnie si Atėthėnia madhore, thėnie tė natyrės
para
njeriut: the atė tė bėhet dhe u bė / the tė krijohet dhe u krijua /
the atė tė jetojė dhe jetoi / the atė
tė vdesė dhe vdiq / the atė tė
lindet dhe u lind / the atė tė lindet dhe lindet e do tė lindet etj.
Ky ishte
njė paragjykim a parandjenjė
e njeriut, pėr atė (krijuesin) qė tha thotė e do tė thotė, pėr
njeriun, jetėn,
botėn, universin, lindjen,
dashurinė e vdekjen, qe nga filli i fillimit tė filleve tė botės sonė,
tha Ai, Thoti (Zoti),
me kuptimin Zoni i Thotit,
zoni i atij qė tha i pari (Zėri i Thotit - Zoti). Diftongu shqip the,
nė vetėn e dytė
tė njajėsit, tė vetorit, ky
vetor shqip the, difton diēka tė re mė rėndėsi jetike pėr njeriun, ky
ėshtė filli i filleve
tė thėnies artistike, nė
mėnyrė diftore a diftuese (Ti The) nisi dhe u kijua gjithēka mbi botė
e
tejbote, universale, si fjala
e thėnė theoria poetike, artistike, letrare, politike, fetare (theoria
theologjike)
, theoria shkencore,
historike, linguistike, dramatike, theoria theatrale, filozofike,
psikologjike, pedagogjike,
theoria idealiste,
materialiste, theoria e forcės, e veprimit, e punės, theoria e
hulumtimit shkencor etj.
Theoria e theatrit
Theoria e theatrit (apo
teoria e teatrit, pėr gjuhėt qė nuk e kanė theksimin e tingullit tė
dyfishtė th),
shtė njera prej theorive mė
tė hershme, si theori e imitimit tė natyrės pėrmes njeriut, duke krijuar
personat theatralė dhe duke i
luajtur nė skenė theatrore, nė interretimin e roleve tė ndryshme, sipas
shkrimit
tė veprės dramatike nga
authori. Vet fjala theoria pėrbėhet prej pjesėve tė saja, kur
zbėrthehet nė rrokje
, diftongje e tinguj, ku
secila prejtyre ka njė kuptim tė veēantė, si fjalė apo si thėnie
the+o+ri+a = theoria, qė
kur shpjegohet pėrmes
shqipes, dalin kėto kuptime:
THE folja shqipe nė vetėn e
dytė tė vetorit (the ti)
O -
ėshtė vetėm lidhėza qė lidhė dy fjalėt e kompozitės
RI
mbiemėr shqip i ri, si emėr, risi, the diēka tė re, the risi
A - ėshtė vetėm sufiksi
i komozitės theoria, trajta e shquar.
Mbase, vet kuptimi theorik
i njė theorie ėshtė baza pėr tė vepruar, krijuar para se tė fillojė
procesi i punės
veprimit, si ēėshtje
theorike, se ēka duhej tė thoshte dikush si rregullė pune a veprimi, pėr
diēka qė do tė
shtrohet nė veprim
konkret natyror apo njerėzor.
Tash, shtrohet pyetja, se
kush ėshtė ai pėrpiluesi i njė theorie? Ėshtė ai authori i saj, e
authori ėshtė krijues
i asaj theorie, apo
vepre letrare, artistike a shkencore a u t h o r (qė nė mungesė tė
dytingullorit th, disa
gjuhė e thonė autor).
Fjala author, ėshtė kuptimi i krijuesit tė veprės, si shkalla mė e
lartė e krijimit dhe
imitimi apo zbatimi
praktik i saj. Authori ėshtė authoritativ, qė duhet tė zbatohet theoria
e tij letrare, artistike
, politike e tij. Ndėrsa,
aktori ėshtė imitimi besnik i authorit, jeta e veprės sė authorit, qė i
jep jetė, frymė, shpirt
para publikut dhe e bėn
akt veprimi, akt pune si aktor. Nė politikė authority, organi suprem
qė jep ligje,
urdhėra para publikut
dhe populli i zbaton ato urdhėra authotitative tė pushtetmbajtėsit.
Fjala author, e cila
pėrbėhet nga pjesėt e saja a+u+tho+r = author, nė vetvete ka, apo
fshehen nė tė, dy
fjalė kryesore shqipe tė vjetra tingulli u^ (si
theksim hundor i tingullit u), qė ėshtė vet fjala e vjetėr shqipe
pėremri vetor unė, si ego e atij qė thotė diēka fort tė rėndėsishme,
si shprehje e unit tė njeriut authoritativ
dhe fjala e dytė tho
(u^+tho) qė ėshtė vet folja shqipe e lashtė tho^m (u^ *tho^m), qė e
kemi sot nė
shqipen moderne unė them. Nė shqipen e vjetėr pėremri
vetor unė, ėshtė vetėm me njė tingull hundor
u^, tė cilin e kemi nė
shprehjet e lasha shqipe: u^ jam zot shpie kėtu / u^ thash ashtu / u^
thom (unė them), /
u^ tho^m me bo^
kshtu! / U^ tkam tho^n(ė) / U^ tkom msu me folė! / U^ tkom msu me
shkru / U^ ti
dhash
msimet e para / etj.
Nė skematikė linguistike do
tė dukej e zbėrthyer nė pjesėt e saja kėshtu fjala author:
A
prefiks aprioritar, qė forcon pėremrin vetor u^ (unė)
U
pėremri vetor i shqipes sė
vjetėr unė (u- hundore)
THO
folja shqipe e vjetėr thom-ė (tho^m) veta e parė njajės
R -
ėshtė sufiksi i fjalės
autho+r, qė pėrcakton emrin
Fjala
author-i (autor-i), fuqimisht e ka ethymologjinė shqipe, nga e cila
rrodhėn shumė kompozita indo-europiane, sikurse janė: authori, authorėt,
authoritet-i-e-et, authoriativ, authority (ang.), authoritar-e-et-ėt,
authodidakt, autho (auto, mjet komunikacioni), autarki-a (vetkėnaqėsia),
autentik-e, autenticitet, autobiografi-a, autobiografik, autgraf,
autografik-e, autoblindė-a, autobot-i, autobus, autodafee-ja, autodrom,
autogami-a, autogarazhė-a, autogol-i, autogjen, autohemotherapi,
autointoksikim-i-e-et, autokarro-ja, autokinema-ja, autoklavė-a,
autokolonė-a, autokombajn-i, autokontrollė-a-i, autokraci-a,
autokrat-i-e-et-ėt, autokratik-e, autokritikė-a, autokritik-e,
autokton-i-a, autoktone, autolizė-a, automat-i, automatik-u-e-ėt,
automatiksi, automatikės, automatikisht, automatizėm-mi, automatizoj,
automobil, automobilist, automekanik-u, autonom-e, autonomi-a,
autonomist-i-e-et-ėt, autoofiēinė-a, autopark-ing, autopilot,
autoplastikė-a, autoportret-i-e-et, autoqefal, autorecension,
autoreferat, autorepart-i-e-et, autorizim, autorizoj, autoserotherapi-a,
autostradė-a, autosygjestion-i-e-et, autovinē-i-e-at,
autotransfuzion-i-e-et, autotransport-i-e-et, autovaksinė-a, autoqefale
etj... Kėshtu rrodhi fjala greke autos=vetė, nė tė cilėn fshehen dy
fjalėt si rrėnjė tė vjetra shqipe, nė fjalėn autho-auto, si kuptim i
shprehjes sė lashtė illiro-pellgazgjike unė thom (u^ thom) vet unė
(u^ bėj vet) vetbėj vetbėrje, vetveprim, me origjinė nga vetori shqip
i vjetėr u^, si rrėnja kryesore e kompozitės auto-r, author.
Diftongu the, nė formėn vetfolėse, - tho^m, nė formimin e kompozitave
tė lartpėrmendura i.e., dhe gjenerale, nga nisma e tė folurit,
the-tho^m, mori cilsitė e veprimit nga ai foljor nė atė veprues, si
formė vetvepruese e njeriut dhe e mjetėve tė punės sė tij, prej formave
tė ndryshme, nė pjesėmarrje nėtė gjitha shkencat e sotme.
Vet
fjala diftong, si pėrbėrje dytingullore linguistike, ėshtė njė
ethymologji shqipe, diftongu difton, ai/ajo qė difton diēka, diftim,
dėftesė (diftesė-a), e qė sot ėshtė nė tė gjitha gjuhėt i.e.
Ethymologjia e fjalės intelekt. Emėrtimi i fjalės intelekt-i,
si kuptim i pėrsosjes sė tė menduarit tė njeriut, si proces i ngritjes
sė vetėdijes kulturore, artistike, letrare e shkencore tė njeriut, qė e
dallon njeriun nga vet masa e popullit tė tij mund tė shpjegohet
pėrmes shqipes sė vjetėr. Fjala intelekt, nė vetvete pėrmban fjalėn
shqipe tel, teli, e qė nė kuptimin figurativ ėshtė fija e hollė
metalike teli, tela, telat, qė vetėm shqipja e ka kėtė fjalė
origjinale e cila krijoi shumė kompozita tjera indo-europiane e
botėrore, nė Linguistikėn Gjenerale.
Fjala intelekt, pėrbėhet prej rrėnjeve tė saja, (h)in+tel+e+kt =
intelekt, ku rrėnja e fshehur (h)in, ėshtė kuptimi i brėndėsisė sė
diēkafes, qė hyn nė diēka, qė ėshtė nė diēka, ajo qė ekziston nė diēka,
e nė rastin konkret, ėshtė ajo masa mendimi i ngritur i njeriut, si tė
menduarit e hollė tė njeriut, tė tėhollarit e mendimit pėrmes logjikės
dhe si proces psikologjik shkalla e lartė,tė pėrceptuarit dhe tė njohjės
sė njohurive tė thella, thelbėsore, esenciale, - si kult i kulturės sė
njeriut nė kuptimin filozofik dhe si mendje e hollė, si njeri
mendjehollė, i menēur, mendjetel, nė kuptimin shqip linguistik.
Fjala tel, nga shqipja e cila formoi shumė kompozita tjera i.e., nė
fjalėn intelekt, ėshtė kuptimi i njeriut tė hollė nga mendja, si kulm
i diturisė, me tė cilėn fjalė emėrtojmė procesin gjenial, krijues tė
njeriut, poashtu edhe nė kuptimin mė tė gjėrė, njeriu qė ka njė mendje
tė ngritur mbi disa tjerė, apo njė klasė njerėzish, qė janė ajka e
mėnēurisė, diturisė sė kombit tė vet, apo edhe tė kombeve tjera e tė
mbarė njerėzimit intelektual, njohje intelektuale, intelektualėt,
intelektualiteti, inteligjencia.
Sipas zbėrthimit tė fjalės intelekt, nė shpjegimin e shqipes, na
rrjedhė shprehja shqipe in+tel, dy rrėnjet esenciale tė kompozitės, me
kuptimin hin+tel, in+tel, nė tel, si logjikė e hollė brėnda tė
mendarit tė njeriut, ku na rrjedhė forma hintel-intel, si pjesė e
brėnshme e tė mendarit, qė formoi fjalėn inter=brėnda, nė disa gjuhė
i.e., ėshtė kuptimi i foljes shqipe me hii (illirisht), me hy
(gege-shqipe) dhe pėr tė hyrė (toske-shqipe). Me shėmangien e
nistores h, mbeti fillesa in (hin), si shėmangie i.e., edhe rrėnja e
dytė tel, (nga kuptimi i telit, tė tėholluarit tė mendimit, si ngritje
e procesit tė hulumtimit tė njohurive e shkathtėsive, tė menduarit e
lartė tė njeriut, apo tė menduarit e thellė, mendje qė shpon telin. Nė
njė kuptim tė shqipes kemi shprehjet: ai ėshtė mendjehollė, e shpon
telin me menēurinė e tij/saj, ėshtė mendjetel, ai/ajo ėshtė i/e hollė
mendjetel, ai ia ēelė birėn telit me mendjehollėsi etj.
Kompozita intelekt, nė dėshifrimin skematik fonomorfologjik, si
shpejgim shqip, na duket kėshtu:
IN -hin,
folje shqipe, in=nė, prej foljes me hi (illire), hy, pėr tė hyrė
TEL
fije e hollė
metalike, si kuptim i tė menduarit tė hollė
E -
lidhėz linguistike, mund tė
jetė dhe i, (inteligjenci-a)
KT
- grup
tokzanoresh si shpjegim i lidhjes sė qėndrueshme
Kuptimi i fjalės shqipe tel-i, ėshtė ndėrlidhshmėria e shkallės sė
lartė tė tė menduarit (psikologjikisht), si pėrēues i shprehjes sė
njohurive tė thella, dijes sė hollė, pėrēueshmėria e fijeve nervore tė
tė menduarit t e l e telepatia dhe pikėrisht, nga fjala shqipe
tel, u formua emėrtimi pėr kompozitat telefoni, telegrafi, televizor,
teleprinter etj.
Nga
fjala intelekt, rrodhen shumė kompozita tjera i.e. skurse janė edhe
shqipe: intelekti, intelektual, intelektualja, intelektualet,
intelektualėt, intelektualizmi, inteligjenca, inteligjencia,
intelegjent-e, inteligjentėt etj.
Ky
ėshtė njė shpjegim shqip pėr fjalėn intelekt, si aftėsi, zotėsi
mendore pėr tė gjykuar dhe arsyetuar, ėshtė forca e aftėsisė sė njeriut,
fuqia e logjikės sė hollė, si shkallė e lartė qė ka arrijtur njeriu nė
zhvillimin e tij mendor por, jo nė kuptimin intelektualist, qė ėshtė
intelektualizmi, qė vuan nga egoizmi, pėr ta mbajtur vetveten si pozė
intelektuale e kohės...
Prandaj, fjala latine intellectus, intelectum, duke e fuqizuar nė
tigullin ll, tell, formoi edhe fjalėn anglishte tell (to tell)=me
tregua dhe kjo fjalė si kompozitė latine intelectus, ėshtė vetėm njė
dallim sufiksal me us, um.
Fjala
shqipe tel, sipėr kuptimin e fijės metalike, fije e hollė, poashtu
edhe si rrėnja e shumė kompozitave indo-europiane, vetėm nė shqipen
njihet (folet e shkruhet) dhe ėshtė rrėnja origjinale pėr kompozitat
i.e. e gjenerale sikur janė: telargji-a, telefon-i, telegrafi,
telegrafik-e, telautograf-i-a, telautogram, telazė-a,(dhe si parashtesė
tel, nuk ėshtė greke gr, telu, tele=largėsi, larg, por pikėrsht
fjalė origjinale shqipe-illiro-pellgazgjike), ku formoi njė mori
kompozitash teledirekt, teledirigjim-i, teledramė-a, telefaks-i,
teleferik-u, telefonik-e, telefonim-i, teefonist-i-ja-et-ėt,
telekamerė-a, telekardiofon-i, telekardiograf-i-a, telekardiogram,
telekino, telekomandim-i-e-et, telekomandoj, telekomunikacion-i,
teleks-i-e-et, telematizėm, telematizmi, telemekanika,telemekanik-u,
telemetri, telendisė (turq. e rregulluar hollė), telendisje,
telencefal-i, telepati-a, telepatike, telencefalon, telerentgenografi-a,
telespektator-e-ė, teletipe (teletajp, ang. teleshkrues), telofazė-a,
telstar etj., ku nė tė gjitha kėto ėshtė rrėnja kryesore shqipe tel.
-