Trista de me si morzo impenitente!
'Itte dolore, 'itte pena e ghitt'anneu
e ghitte contos l'ap'a dar'a Deu
de custa mala vida chi apo fattu
.
Sos versos de custa grobe chi cantàt sa biada 'e mammai,
cando fit galu bia e sana, semper prus a ispissu, in custos urtimos
tempos mi torran a sa mente. Dae carchi mese apo jumpau sos novant'annos
e su pessamentu de morrere lassande sa veridade isticchìa
in cussa perca, mi dat prus dolore de cantu mi nde dane sos males
minudos. Fortzis ap'irballau tando, o fortzis so irballande como
.
Ma a s'edade mia si timet prus su zudissiu de Deu chi non su 'e
sos omines. Su dubbiu, sa timoria, sa 'irgonza, semper m'an abbolattau
sas nottes, ma como chi su riu de sa vida mia est torrandeche
a mare, non mi la sento prus de mantennere custu pesu mannu in
su coro. Ispero solu chi servat a ponner a pessare sos benidores.
Aio sett'annos, tando. Chin su restu de sa familia che fimis
in sa cuilarza de Toddeìto, inue, una tropa de disamparaos
che a nois, piccàn tazos de crapas e carchi paru de porcos
chi nos toddian sa gana. Fipi su 'izu mannu e, mannu fit s'illeviu
po babbu miu, chi azuao su manzanu chin sos crapittos, pustis
derettandeche sas crapas a sa leada, battunde s'abba chin su molente
e a su sero collind'a pare sas bestias a sa mandra.
No isco comente apo fattu cussu manzanu maleittu, cando su pe'
m'est fuiu e che so' ruttu in unu treminìle a pittu de
una matta 'e lidone. Non zughio zassu de sa carena chi no esseret
arraschiau, ma su dannu prus mannu fit in su bratzu mancu. Ambas
canneddas fin truncàs e unu de sos ossos aiat pertuntu
sa purpa e bessiat a foras de sa pedde paris chin unu tzirittu
de sambene chi, prus de s'ossu, mi mintiat unu disisperu illaganau.
Mantenendemi su bratzu malaidu, ruende e torrandemi a arritzare,
fipi torrau a cuile. Mammai, bidendemi comente chi m'aret appenas
iscappau s'astore, azomai s'it drimajà. Derettu s'aiat
fattu fortza e m'aiat meigau ma su sambene sighiat a falare, che
funtana pustis d'una temporada. Su sole fit galu bassu in pittu
'e mare e babbai, chi depiat vaidare sas crapas, po chi no intraren
a sa propiedade, ne a sos pasculos de sos bighinos non torràt
intas a borta 'e die. Tilippu e Angheledda, de chimbe e tres annos,
mi pompiana chen'aere su corazu de s'accurtziare e parian derettu
a iscapparen a pranghere paris chin megus. Sa caentura aiat cumentzau
a m'abbolottare e a mi faghere e andare in caminos de dolorosu
dilliriu. Mammai no ischiat anue iscudere sa conca. Tando aiat
fattu cuss'azardu chi tantu patimentu nos diat aere causau. Ma
cale mamma non diat azardare po sarvare sa vida de unu fizu chi
cret in perigulu?
Posta sa sedda a su burricu, mi nche aiat fattu sere e fimis
partios a bidda po chircare unu meigu chi aret torrau su colore
'e sa cara a mimi e tranquillizau a mammai. A tilipeddu chi fit
su mannu, l'aiat racumandau de non si mofere dae cuile po perunu
mutivu e de avisare a babbai de sa malasorte chi nos fit capità.
Ma, non fidandesi de su tottu de frade miu, sa poverina aiat postu
una preda bianca a froma de pudda in dainnantis de sa 'enna 'e
su pinnettu: fit su sinzale po cando depiat partire a bidda chene
nd'aere allegau chin su maridu.
Babbai, comente a donnia sero ch'aiat recuiu sas crapas a sa
mandra, las aiat murtas e fit ghirau a cuile chin sa lama de su
latte. In sa 'enna aiat bistu sa pudda de preda e aiat cumpresu
su messazu chi sa muzere l'aiat lassau. Su chi non cumprendiat
fit su fattu chi mancaren tottos tres fizos. Tando, istragu e
famìu comente fit, chin s'iscurigada zai 'ettand'umbras
e chin atteras umbras galu prus mannas in su coro, fit partiu
a bidda. Intas como, po mi lu pessare, intendo un'erpilìu
d'astraore chi paret chi m'aperzat s'ischina.
- Ello sos pipios solos as lassau!
- Aiat abboghinau mammai
bidende su maridu intrande a domo, isarvulìu e iscazau
in suores, intas si fimis in su coro de s'ierru.
- Sos pipios?
. - Aiat rispostu issu, falandesi che mortu
in sa cradea. - Non che los as pigaos tue?
. -
Sa dirgrassia mia fit isparia comente po incantu e un'attera,
meda prus manna, aiat bestiu de dolu sa domo nostra.
Babbai, s'aiat buffau un'eccantu de caffè e fit torrau
a partire a cuile, paris chin duos tzios, po chircare a Tilippu
e Angheledda in s'iscuru mumuttu de su monte. Nen cussa notte
nen sas dies e-i sas nottes imbenientes nos aian torrau sos duos
pitzinnos. A mimi non m'essiat piulu ca fipi cumbintu chi esseret
tottu curpa mia; si cussu manzanu non fip'istau ruttu, fradigheddos
mios fin istaos in cuile bivos e sanos. Mammai, no l'arrimàt
unu mementu de pranghere, faghendesi garriu issa puru de una curpa
chi no aiat e babbai dimustràt atterettantu disisperu,
pranghende a s'iscusiu e gettandesiche menettas a corpus: menettas
terribiles de samben e de morte.
In custa terra de predas, chi allattàt sos fizos suos
chin lua, chin samben e bisonzu, sa morte muttiat morte e s'onore,
cantu su dolore, ispettàt sas vittimas de su sacrifitziu
chi non podiat mancare, pena su 'e no essere cussideraos prus
omines. In unu mundu de furas e prepotessias, solu sa fortza,
s'atrivimentu e sa venditta fin sa paraulas chi tando, mannos
e minores cumprendiamus. Un'omine chi non si faghiat rispettare,
non podiat bivere in mesu de omines chi s'apprettu e s'innorantzia
rendiat che lupos.
Si frades mios fin isparios dae cuile, chie che los podiat aere
pigaos? Solu cuss'anima maleitta de Leppa 'E Brunzu, naràt
babbai. Solu issu l'aiat odiu, po cussa 'orta chi l'aiat isparau
cando, chin su fradile aian tentau de che li furare sos crapittos
dae sa cherina. Issu fit e issu depiat pagare. Sambene po sambene,
dolore po dolore
.
No isco chie l'aiat azuau. Jeo fipi minore e tzertas cosas las
manteniat in secretu.
Sa neula de s'odiu fit falà a domo nostra, ispartinandesi
che iscurosa pantama incurruttà, chi estiat umbra e pore
in tottu sos caminos de 'idda.
Pustis de carchi chida chi frades mios fin isparios, aian agattau
a tziu Leppa 'E Brunzu mortu dae duas fusiladas. Quasi a costazu
suo, su fizigheddu de nov'annos, mortu issu puru dae su prumu
de sos dimonios de sa venditta. L'aian agattau chin sa cara a
terra, chin sa uca prena de pruere, ispapattau, comente chi non
bastaret a crere chi omines, dinnos de tale lumene, aren pottiu
istruire sa vida sua. Si mi pariat prus che zusta sa morte de
su mannu, mancu tando soe mai resessiu a cumprendere s'odiu o
su disisperu de babbai chi ch'aiat toddiu sa vida a un'innossente
cuasi fedale miu.
S'umbra orrorosa de sa morte pariat chi esseret bennia a bivere
po sempere chin nois. A de notte aiao malos bisiones, inue caligunu
mi siziat chene pasu, chin francas puntzùdas che-i cussas
de s'astore. Cando mi tenian, mi pariat de intendere milli sazos
punghendemi sa carre
e su sambene, unu riu de sambene, inundare
su monte e tottu sas domos de bidda mia. Pustis mi pariat de che
falare in un puttu chene 'undu, inue ruìo, ruìo,
comente fipi ruttu sa die chi m'aiao truncau su bratzu e tottu
torràt a cumentzare dae nou. No aiao mancu su corazu de
'essire in bidda ca jeo ischio una veridade chi atteros non ischian
o faghian finta de no ischire.
"Sambene muttit sambene".... Naràn sos mannos
de tando e sambene fit istau.
Atteros meses fin colaos. Su bratzu miu fit sanau e fipi torrau
a cuile chin babbai. Mamma mia, tra su dolore de sos fizos minores
e sa timoria de sa venditta s'it irmalaidà e fit rutta
in un'ispessia de limbu chene godimentu e chene dolore, inue sas
fritzas de sa vida no la podian ferrere prus.
S'ierru che fit colau e sos primos caentes beraniles aian cumentzau
a mudare de 'irde nou sas chimas de sas elighes. Fit un'impuddile
praghidu. Sos tuturreris fin cumentzande a recuire e sas primas
grundines pigàn su post'issoro in su chelu chi andàt
intinghendesi de purpura. Mes'ora innantis d'arveschere mi nche
fipi pesau chene ch'ischidare a babbai ca mi pariat d'aere intesu
ischimuzu in s'ala de su edìle. No aiao agattau nudda de
istranu, ma bistu chi che fipi in terra, m'ipi dau a controllare
sas praderas chi aiamus postu po marzane. Una ch'aiat tentu unu
grassile e, fipi intertesu a torrare a parare su traste, cando
una mesu dosina de fusiladas m'aian fattu brinchiare dae s'assugonzu.
Sas iscoppettadas benian dae su cuile. M'ipi affatzau in pittu
d'atta, chircande de iscopiare ghitte b'aiat capitau e ch'aio
'istu a babbai ruttu, cara a chelu. In sa camisa l'aiat froriu
una rosa de sambene chi s'it isparta a tottu sa carena, imboligandelu
in un sudariu orrorosu. In s'ala sua duos omines in berveghina
niedda chi li moffian sa conca chin sas cannas de sos fusiles,
controllande si fit mortu. Una timoria prus manna de su dolore
po sa morte de babbai m'aiat pigau sa conca e sos pese e aio cumentzau
a currere in sas predas de carchina de Toddeito, chen'ischire
anue andare nen ghitte chircare. M'aian frimau sas undas de su
mare de Ilune e tziu Liboriu Canette chi inie aiat sa cuilarza.
Isalenau, suorau, chene 'oghe e chene prus lagrimas in ogros,
aio perdiu su sensu de s'ispatziu e de su tempus. Cando fipi resessiu
a ispirigare carchi paraula aio contau de sos mortores e de babbu
miu, lassau in su ruttorzu a canes e a corvos.
Nemos aiat pagau po sa morte de babbai. Si puru m'it passiu chi
sos duos esseren sos fizos de tziu Leppa 'E Brunzu, sa zustissia
no aiat dau perunu pesu a sas paraulas de unu pippiu che a mimi.
Ne mai ap'ischiu si su manzanu mi l'ap'iscampà ca 'ipi
compudande sas trapulas o ca sos mortores m'aian chertu lassare
bivere.
Atteros meses e annos fin colaos. Su bisonzu de domo, fit de
cussos chi non mi permittiat de arrumbare disabùdu.
A bindigh'annos, chin su travallu miu e chin s'azudu de sos parentes
e amigos m'aio fattu unu tazu de crapas chi mi daian pane e aunzu,
faghendemi tirare a dainnantis. In su propiu monte malinnu chi
dispensàt sa morte e-i sa vida, aio eredau sa cuilarza
de sos mannos e sos bighinos m'aian atzettau chin paraulas e fagheres.
Unu sero chi fipi remuninde sas crapas a sa mandra, Sonajolu,
su cane miu prus abizosu s'it dau a zannire comente chi ch'aret
pesau a sirvone. M'ip'accurtziau e aio 'istu s'animale puntande
unu coladorzu in costas d'atta, carrarzau dae una matta de tenniperu.
Fit unu culumberi istrintu inue azigu che colao. Sa curiosidade
fit manna, che-i sos bindigh'annos mios. Imbolà tasca e
berveghina fipi intrau a pàmpalas a sa rutedda, imazinandemi
chissai cale iscusorzu. Su chi aio 'istu, m'aiat torrau insegus
de ott'annos, mintindemi in su coro, che a tando, sa morte, s'impotessia
e su disisperu. Duos cadavereddos oramai torraos a ossos fin inie,
galu settios, istrintos in s'urtimu abbratzu. Aio connottu sas
cartzas e sa camisa de Tilippu, s'attera jughiat sa teteledda
de Anghela. Prus mi los pompiao e prus mi pariat de los bidere,
cussu manzanu maleittu, bessinde dae cuile, fortzis po joviare
a babbai, pustis perdendesi, disisperandesi e pranghende e tando
istringhesi a pare po si toddere sa paura e su frittu chi siguramente
los aiat mortos a duos passos dae cuile.
Tziu Leppa 'E Brunzu, su fizu, sos parentes issoro, babbai, mammai,
cantu patimentu e cantu odiu debadas
.
No apo mai contau a nemos custu fattu, po mutivos chi bene si
poden cumprendere. Tilippu e Angheledda son semper arrumbaos in
cussa rutta, inue colao donnia tantu a lis zughere unu lizu areste
o unu mattu de cuccumiai.
Su monte de predas de carchina, nos aiat dau sa vida ma aiat
pretesu unu sacrifitziu de samben innossente chi sos fizos suos,
tentaos a famene e disisperu e armaos dae un'onore cainu, l'aian
dau chene be pessare duas bortas
Gonario Carta Brocca Durgale