sos ammentos e sa memoria

parte prima

sos ammentos e sa memoria

Si ch'it istracata, Craredda, de istare innantis de sa televisione ascurtande cudda oche chentze cara chi, in supra de unu cartone animatu zaponesu, l'ispricait sor vantazos chi potiat tennere usande cussu produtu pro sa pedde 'e pitzinneddos chi no aian galu crompitu a sos sette annos contra s'imbetzamentu dae primitiu.
Si nch'it istracata de la deper abaitare a mala gana, cussa malaita, ca si nono s'incras non potiat tennere motivu 'e arrejonu chin sos cumpanzeddos in iscola, e custu unu pacu li daiat anneu. Cuss'iscatula prena 'e zente cuntenta potiat mutare sos cumportamentos de sos pitzinnos, los potiat acher faeddare comente cheriat issa.
Craredda non bos ischit narrere pruite it pessande custu, fortzis ca pustis aiat intesu su babbu contande de sor jocos de sa pitzinnia sua, o fortzis ca sa cumpanzedda sua Martina li vaeddait semper de su travallu galanu de su babbu, achiat s'archeologo, e de sas iscopertas chi achiat supra 'e cussar zentes disconnotas.
Est pro custu chi aiat intesu su bisonzu de connoschere, ischire dae uve est enta, de iscoperrer "s'orizine".
Semper Martina li aiat faeddatu de unu locu, pacu foras de sa idda, in uve unu contu anticu nariat chi bi viviat zente de un ateru mundu, chi aiat lassatu sas comoditates de sa vita moderna pro vivere in sar domos de sos babbos, pro s'industriare in sas artes issoro, interrare sos mortos comente issos ischian, pro precare in locos atos a creja.
Ca Craredda no intendiat cussu mundu comente suo, comente chi calicunu aeret custrintu a fortza, tempus innantis, sa zente a vivere comente issos cherian pro che cantzellare in eternu, dae sa memoria, cussa vita "atera".
Pro cussu, it semper prus cumbinta chi tocait de picare su corazu chin ambas manos e andare a idere cussu locu chi, vortzis in mente sua, ma de custu Craredda no n'de potet essere secura, li potiat irvelare su secretu de su primu printzipiu.
It essita dae manzanile, cussa die.
It dominica et duncas non depiat andare a iscola.
Mancari gai no aiat cherfitu dimandare a sos mazores de l'acumpannare ca, aiat pessatu, it menzus de no istorbare cussos duos poveritos istracos dae su travallu chi non tenian su tempus de andare chin issa in cuss' ascusorju, e vintzas ca sor mannos tenen semper carchi aficu 'e presse cando b'at cosa 'e ispricare a sos pitzinnos.
Chin su postale 'e sas sette e cuartu, in d'unu brincu ch'it in foras de sa idda; Craredda s'aìat abaitatu su locu in tundu, intesu sos puddos de carchi cuìle a curtzu cantare e s'it thucata in s'andeju chi juchiat a su buscu 'e suerjos.
No aiat istentatu a acatare cussar "domos" chi aiat bistu in carchi libru 'e su babbu 'e Martina, e chi li pariat de s'ammentare s'avvisain Nuraches.
Unu pacu ispantain, a los idere, ma su rispetu it mannu a su pessamentu ch'in pesatos a vortza 'e bratzos, chin cussos pretones in ballallari comente pro meraculu.
Aiat detzisu de intrare e si nch'it acatat in cussa chi pessaiat de essere s'istantzia in uve cuss'antica zente viviat e colait su prus de sa die.
S'ocru 'e sa pitzinna nch'it istatu crompitu dae una luchichedda chi, grassias a su sole ch'intrait dae supra 'e su Nurache, arrivait dae un'istatuedda 'e brunzu cravata in mesu 'e sas pretas luchendeli s'iscuba novu novu chi achiat sas sete e mesa.
Picandela, de corfu, s'aiat intesu su terrinu mancandeli suta 'e sos pedes.
Chentze 'e l'ischire, arminzande, in d'unu nudda si nch'it acatata a nche ruere, mancari chin delicatesa, in d'un'ungrone prenu 'e cussar domos de petra chi aiat bistu in supra, chin sa differentzia chi custas in'intreas e totu paris achian una idda.
Como Craredda non bos ischit narrere si su chi provait nd'it s'assustu o sa cuntentesa, urandeliche s'alinu; ca dae su nudda b'aiat essitu zente, comente che a sa chi connoschiat, petzi estitos de costumenes che a cussos chi aiat bistu semper in carchi libru de su babbu 'e Martina.
It su populu "irmenticatu" de cussa idda.
Comente che l'an bista l'an fata intrare in allegresa a unu Nurache pro mandicare carchi cosa e si torraret dae s'assustu.
Vaeddain sa matessi limba sua, cussa limba chi metas cumpanzeddos suos non faeddain prus, ma chi issa aiat poitu imparare ascurtande sos manneddos faeddare in sos seros de irverru, adainnantis de sa ziminera.
Craredda aiat deretu cumpresu chi no it in cue de badas, ca cussos novos cumpanzos l'aian ispricatu chi, solu chie cheriat "abberu" connoschere cussas antichitates galanas, potiat arminzare s'intrata a cussu locu.
Como potiat aberu cuminzare su viazu 'e meravilla in cussu mundu.

parte secunda

cussa idda irmenticata!

No it fatzile pro Craredda cumprendere in uve s'acatait, e in cale epoca cussa zente it vivende.
S'ammentait, difatis, chi sa zente 'e sos Nuraches aiat vivitu prus de milli annos innantis de sa naschita 'e cristos, e pustis li daiat pessamentu chi su babbu e sa mamma si potian iscredere si no la idian torrare a domo chitho.
It semper una pitzinnedda, ite 'robona!
It unu mamentu, ca dereta ch'eniat picata dae sas cosas chi andait connoschende.
Che l'aian ata artziare a supra 'e unu Nurache pro li acher videre comente si mirait, e averguare in casu de atacu de zente inimica.
In uve in, su Nurache Punta 'e Nidu 'e Abile, nche potian bidere su Nurache Paule 'e Luca in zosso a curtzu 'e su riu, e su Nurache Conca Umosa cuatu in supra 'e unu cucuru.
Bos azis a esser dimandande de sicuru coment'it possibile, si Craredda e sos cumpanzos suos in inintro de un ungrone, poter resissire a bidere gai a largu e in craru.
Vortzis Craredda no aiat datu importanzia a sa cosa, o vortzis su gajupore non bi l'achiat abizare, ma non si potiat tzertu narrere chi cussu it un'ungrone.
Su chelu biaitu it in cue a bi l'ammentare, si nche idiat su mare, s'idiat venas craru pacu innedda dae su Nurache, sa iddichedda de pinnatos chin sa zente travallande sa terra, sos pitzinneddos jocande a su tene, b'it su sole e...........sos puzoneddos.
Ma, tando........... in uve che pasait Craredda?
Pro unu mamentu aiata tentu gana 'e pranghere, ma, achendesi corazu, aiat detzisu de aguantare chentze bi pessare, cussu jocu 'a cumprendere it tropu bellu pro si acher guastare dae sor malos pessamentos.
Ch'in alatos dae su Nurache e, intratos in sa idda, s'it firmata 'a mirare duos mastros chi achian istatueddas de brunzu tales a cussa chi aiat bistu in mesu a sas petras de su Nurache "innantis de nche ruere".
In aberu galanas, assemizain a gherratores, preicatores, zente e animales.
In cussu mamentu, su pessamentu it andatu a Martina, chi li aiat faeddatu de su valore mannu 'e cussas istatueddas e de cantu in chircatas dae sos "urones de tumbas", pessones chentze sentimentu chi arruinain sos Nuraches pro las poter acatare.
"Comente si potiat distruere s'istoria propria?", aiat pessatu Craredda unu pacu inchieta.
Su chi l'aiat corfata prus, it sa semprizitate 'e sa vita de cussa zente e su valore mannu chi daian a cosas chi issa, innantis de tando, no aiat tentu in peruna cussideratzione.
Pro s'abba, assempru, data s'importantzia manna chi teniat sa vita de onzi die, tenian unu "puthu sacru", sos istires et sos trastos, sos primos de pannu, sos secundos de metallu, de ossu o de petra antica, in pacos et solu sos prus netzessarios.
Su ch'it in prus, dae su laore a sa era, it cunsideratu donu 'e Babbai, "Deus Pater" chi no irmenticain de s'ingrassiare.


parte terza

sa morte, e sa vita chi torrat a naschire

S'ischit chi sos pitzinneddos non dain importantzia manna a sa morte.
Cando morit carchi custrintu, si lis narat chi ch'est "olatu in chelu", vortzis pro no abolotare cussas conchicheddas.
Craredda pessaiat a custu, cando l'an picata pro l'ammustrare s'interratorju de sos mortos.
L'aiat unu pacu posta a pessare de los intender faeddare de sa morte in manera gai nepita, comente chi esseret parte de su vatu 'e un omine, venas de unu pitzinnu.
Cussas tumbas, chi sos modernos an julliatu "Tumbas de Zigantes", achian pessare b'aiat interrata zente meta arta e, dae cantu in mannas, a Craredda parian domos de istare.
A pustis, sos cumpanzos, l'aian ispricatu chi vintzas sos mortos tenian bisonzu de una domo e, cando los interrain, lis ponian a curtzu trastos, istires, dinari, mandicu, pro sichire sa vita in s'ateru mundu, su 'e sos mortos.
Vortzis como it aberu tardu, aiat pessatu Craredda.
Nandebìlu 'a sos cumpanzos, custos aian risitu unu pacu, idende cussa pitzinnedda corazosa, prena de virtute ma istraca.
Andande a s'essita chi nche la depiat torrare a su mundu suo, Craredda it pessande a totu su chi aiat bistu e a sa cuntentesa de lu poter contare s'incras a Martina e................., pruite nono, a sos cumpanzos de iscola, semper pacu interessatos a totu cussu chi non faeddait de televisione, e chissai chi l'aeren cretu puru.
In s'essita s'in chintos e asatos.
Craredda, lassandesinche ujre una lacrimedda chi l'achirrait in sa cara minutedda, s'it zirata un'urtima orta pro idere cussu mundu irmenticatu dae sos omines.
Ponende pede in su colatorju, aiat incumintzatu a falare tancande sos ocros comente chi esseret in s'illassinatorju de sar giostras.
In d'unu nudda si nch'it acatata inintro de su Nurache 'e su buscu de suerjos in uve it incuminzatu cussu viazu.
"At'a esser tardu", aiat pessatu Craredda, tocaiat de si movere pro non perdere s'urtimu postale.
Ruendeliche s'ocru in supra 'e s'orolotzu, s'it ispantata gai meta chi li pariat de s'isfinire.
In sas sete 'e mesa 'e manzanu, sa matessi ora ch'it intrata a su Nurache.

Fabio Coronas Thiniscole