Si ch'it istracata, Craredda, de istare innantis de sa televisione
ascurtande cudda oche chentze cara chi, in supra de unu cartone
animatu zaponesu, l'ispricait sor vantazos chi potiat tennere
usande cussu produtu pro sa pedde 'e pitzinneddos chi no aian
galu crompitu a sos sette annos contra s'imbetzamentu dae primitiu.
Si nch'it istracata de la deper abaitare a mala gana, cussa malaita,
ca si nono s'incras non potiat tennere motivu 'e arrejonu chin
sos cumpanzeddos in iscola, e custu unu pacu li daiat anneu. Cuss'iscatula
prena 'e zente cuntenta potiat mutare sos cumportamentos de sos
pitzinnos, los potiat acher faeddare comente cheriat issa.
Craredda non bos ischit narrere pruite it pessande custu, fortzis
ca pustis aiat intesu su babbu contande de sor jocos de sa pitzinnia
sua, o fortzis ca sa cumpanzedda sua Martina li vaeddait semper
de su travallu galanu de su babbu, achiat s'archeologo, e de sas
iscopertas chi achiat supra 'e cussar zentes disconnotas.
Est pro custu chi aiat intesu su bisonzu de connoschere, ischire
dae uve est enta, de iscoperrer "s'orizine".
Semper Martina li aiat faeddatu de unu locu, pacu foras de sa
idda, in uve unu contu anticu nariat chi bi viviat zente de un
ateru mundu, chi aiat lassatu sas comoditates de sa vita moderna
pro vivere in sar domos de sos babbos, pro s'industriare in sas
artes issoro, interrare sos mortos comente issos ischian, pro
precare in locos atos a creja.
Ca Craredda no intendiat cussu mundu comente suo, comente chi
calicunu aeret custrintu a fortza, tempus innantis, sa zente a
vivere comente issos cherian pro che cantzellare in eternu, dae
sa memoria, cussa vita "atera".
Pro cussu, it semper prus cumbinta chi tocait de picare su corazu
chin ambas manos e andare a idere cussu locu chi, vortzis in mente
sua, ma de custu Craredda no n'de potet essere secura, li potiat
irvelare su secretu de su primu printzipiu.
It essita dae manzanile, cussa die.
It dominica et duncas non depiat andare a iscola.
Mancari gai no aiat cherfitu dimandare a sos mazores de l'acumpannare
ca, aiat pessatu, it menzus de no istorbare cussos duos poveritos
istracos dae su travallu chi non tenian su tempus de andare chin
issa in cuss' ascusorju, e vintzas ca sor mannos tenen semper
carchi aficu 'e presse cando b'at cosa 'e ispricare a sos pitzinnos.
Chin su postale 'e sas sette e cuartu, in d'unu brincu ch'it in
foras de sa idda; Craredda s'aìat abaitatu su locu in tundu,
intesu sos puddos de carchi cuìle a curtzu cantare e s'it
thucata in s'andeju chi juchiat a su buscu 'e suerjos.
No aiat istentatu a acatare cussar "domos" chi aiat
bistu in carchi libru 'e su babbu 'e Martina, e chi li pariat
de s'ammentare s'avvisain Nuraches.
Unu pacu ispantain, a los idere, ma su rispetu it mannu a su pessamentu
ch'in pesatos a vortza 'e bratzos, chin cussos pretones in ballallari
comente pro meraculu.
Aiat detzisu de intrare e si nch'it acatat in cussa chi pessaiat
de essere s'istantzia in uve cuss'antica zente viviat e colait
su prus de sa die.
S'ocru 'e sa pitzinna nch'it istatu crompitu dae una luchichedda
chi, grassias a su sole ch'intrait dae supra 'e su Nurache, arrivait
dae un'istatuedda 'e brunzu cravata in mesu 'e sas pretas luchendeli
s'iscuba novu novu chi achiat sas sete e mesa.
Picandela, de corfu, s'aiat intesu su terrinu mancandeli suta
'e sos pedes.
Chentze 'e l'ischire, arminzande, in d'unu nudda si nch'it acatata
a nche ruere, mancari chin delicatesa, in d'un'ungrone prenu 'e
cussar domos de petra chi aiat bistu in supra, chin sa differentzia
chi custas in'intreas e totu paris achian una idda.
Como Craredda non bos ischit narrere si su chi provait nd'it s'assustu
o sa cuntentesa, urandeliche s'alinu; ca dae su nudda b'aiat essitu
zente, comente che a sa chi connoschiat, petzi estitos de costumenes
che a cussos chi aiat bistu semper in carchi libru de su babbu
'e Martina.
It su populu "irmenticatu" de cussa idda.
Comente che l'an bista l'an fata intrare in allegresa a unu Nurache
pro mandicare carchi cosa e si torraret dae s'assustu.
Vaeddain sa matessi limba sua, cussa limba chi metas cumpanzeddos
suos non faeddain prus, ma chi issa aiat poitu imparare ascurtande
sos manneddos faeddare in sos seros de irverru, adainnantis de
sa ziminera.
Craredda aiat deretu cumpresu chi no it in cue de badas, ca cussos
novos cumpanzos l'aian ispricatu chi, solu chie cheriat "abberu"
connoschere cussas antichitates galanas, potiat arminzare s'intrata
a cussu locu.
Como potiat aberu cuminzare su viazu 'e meravilla in cussu mundu.
No it fatzile pro Craredda cumprendere in uve s'acatait, e
in cale epoca cussa zente it vivende.
S'ammentait, difatis, chi sa zente 'e sos Nuraches aiat vivitu
prus de milli annos innantis de sa naschita 'e cristos, e pustis
li daiat pessamentu chi su babbu e sa mamma si potian iscredere
si no la idian torrare a domo chitho.
It semper una pitzinnedda, ite 'robona!
It unu mamentu, ca dereta ch'eniat picata dae sas cosas chi andait
connoschende.
Che l'aian ata artziare a supra 'e unu Nurache pro li acher videre
comente si mirait, e averguare in casu de atacu de zente inimica.
In uve in, su Nurache Punta 'e Nidu 'e Abile, nche potian bidere
su Nurache Paule 'e Luca in zosso a curtzu 'e su riu, e su Nurache
Conca Umosa cuatu in supra 'e unu cucuru.
Bos azis a esser dimandande de sicuru coment'it possibile, si
Craredda e sos cumpanzos suos in inintro de un ungrone, poter
resissire a bidere gai a largu e in craru.
Vortzis Craredda no aiat datu importanzia a sa cosa, o vortzis
su gajupore non bi l'achiat abizare, ma non si potiat tzertu narrere
chi cussu it un'ungrone.
Su chelu biaitu it in cue a bi l'ammentare, si nche idiat su mare,
s'idiat venas craru pacu innedda dae su Nurache, sa iddichedda
de pinnatos chin sa zente travallande sa terra, sos pitzinneddos
jocande a su tene, b'it su sole e...........sos puzoneddos.
Ma, tando........... in uve che pasait Craredda?
Pro unu mamentu aiata tentu gana 'e pranghere, ma, achendesi corazu,
aiat detzisu de aguantare chentze bi pessare, cussu jocu 'a cumprendere
it tropu bellu pro si acher guastare dae sor malos pessamentos.
Ch'in alatos dae su Nurache e, intratos in sa idda, s'it firmata
'a mirare duos mastros chi achian istatueddas de brunzu tales
a cussa chi aiat bistu in mesu a sas petras de su Nurache "innantis
de nche ruere".
In aberu galanas, assemizain a gherratores, preicatores, zente
e animales.
In cussu mamentu, su pessamentu it andatu a Martina, chi li aiat
faeddatu de su valore mannu 'e cussas istatueddas e de cantu in
chircatas dae sos "urones de tumbas", pessones chentze
sentimentu chi arruinain sos Nuraches pro las poter acatare.
"Comente si potiat distruere s'istoria propria?", aiat
pessatu Craredda unu pacu inchieta.
Su chi l'aiat corfata prus, it sa semprizitate 'e sa vita de cussa
zente e su valore mannu chi daian a cosas chi issa, innantis de
tando, no aiat tentu in peruna cussideratzione.
Pro s'abba, assempru, data s'importantzia manna chi teniat sa
vita de onzi die, tenian unu "puthu sacru", sos istires
et sos trastos, sos primos de pannu, sos secundos de metallu,
de ossu o de petra antica, in pacos et solu sos prus netzessarios.
Su ch'it in prus, dae su laore a sa era, it cunsideratu donu 'e
Babbai, "Deus Pater" chi no irmenticain de s'ingrassiare.
S'ischit chi sos pitzinneddos non dain importantzia manna a
sa morte.
Cando morit carchi custrintu, si lis narat chi ch'est "olatu
in chelu", vortzis pro no abolotare cussas conchicheddas.
Craredda pessaiat a custu, cando l'an picata pro l'ammustrare
s'interratorju de sos mortos.
L'aiat unu pacu posta a pessare de los intender faeddare de sa
morte in manera gai nepita, comente chi esseret parte de su vatu
'e un omine, venas de unu pitzinnu.
Cussas tumbas, chi sos modernos an julliatu "Tumbas de Zigantes",
achian pessare b'aiat interrata zente meta arta e, dae cantu in
mannas, a Craredda parian domos de istare.
A pustis, sos cumpanzos, l'aian ispricatu chi vintzas sos mortos
tenian bisonzu de una domo e, cando los interrain, lis ponian
a curtzu trastos, istires, dinari, mandicu, pro sichire sa vita
in s'ateru mundu, su 'e sos mortos.
Vortzis como it aberu tardu, aiat pessatu Craredda.
Nandebìlu 'a sos cumpanzos, custos aian risitu unu pacu,
idende cussa pitzinnedda corazosa, prena de virtute ma istraca.
Andande a s'essita chi nche la depiat torrare a su mundu suo,
Craredda it pessande a totu su chi aiat bistu e a sa cuntentesa
de lu poter contare s'incras a Martina e................., pruite
nono, a sos cumpanzos de iscola, semper pacu interessatos a totu
cussu chi non faeddait de televisione, e chissai chi l'aeren cretu
puru.
In s'essita s'in chintos e asatos.
Craredda, lassandesinche ujre una lacrimedda chi l'achirrait in
sa cara minutedda, s'it zirata un'urtima orta pro idere cussu
mundu irmenticatu dae sos omines.
Ponende pede in su colatorju, aiat incumintzatu a falare tancande
sos ocros comente chi esseret in s'illassinatorju de sar giostras.
In d'unu nudda si nch'it acatata inintro de su Nurache 'e su buscu
de suerjos in uve it incuminzatu cussu viazu.
"At'a esser tardu", aiat pessatu Craredda, tocaiat
de si movere pro non perdere s'urtimu postale.
Ruendeliche s'ocru in supra 'e s'orolotzu, s'it ispantata gai
meta chi li pariat de s'isfinire.
In sas sete 'e mesa 'e manzanu, sa matessi ora ch'it intrata a
su Nurache.
Fabio Coronas Thiniscole