Antoni, su mere oscaru
de hussu terrinu, istavat incue, hin-d-una bella emmina.
In tottu sa bidda s'allegavat de issos homente de carchi hosa
hi sos minores no esserent podiu intendere, e su hontu nos ahiat
galu prus curiosos hando, carchi vorta, pro cumbinascione, holavamos
issoru 'e su poscesciu 'e sos istrangios e bidiavamos a issu,
hestiu de cilindru nigheddu, a tirantes e duos betted'istivales
de gomma.
Issa, sa emmina de Antoni, 'it bella. 'It posta 'e bistire homente
sas segnoras, e attu attu la vidiamos andalu-torra, in sa hussoglia,
lassà, in su paris, a pasculu e a bingia, e in-d-unu cuccuru
b''it una dommihedda curiosa, frabbicà a preda rude, imbarà
a una roha manna, imbolià dae sos ramos de sos oggiastros
hi l'haiant umbrianu belle tottu sa die.
Antoni abbarravat oras pompiandesi sas vahas olandesas in mesu
'e su hampu, e sos ocros li ridiant solos, huntentu pro su hi
hussas bestias li rendiant
Hando intravat su veranu e tancavant sas isholas, su johu de tottu
sos piccinnos 'it in su hamminu, a uve toppavamos pro carchi pitthada
'e pede a su fubalu de istracciu o de paperi imbolihau e affiluerrau.
Prus a s'ispissu, però, andavamos tottus in chirca 'e nidos,
attu 'e sas campagnas, hi cominciavant a ruppire e a si prenare
de nushos e de frores de cada genia.
Una die, in-d-unu grustiu de amihos, armaos de hannas longas e
luhentes, 'immos crasteande sas cresuras de hessa e sos arvores,
in cherta 'e cassare, a su solitu, carchi puggione hi non resessiat
galu a si pesar'a bolu. Abbarrau a un'ala dae sos atteros, tott'in
d'una, ch'avio vidu in sa himma de un'elihe, unu nidu de gardolinas.
Sigginde su hantu de sa emmina, h'istavat brincande da' unu hapu
a s'ateru, havio annoidau a uve si ch' 'it intra', lassande su
mascru supra de un'ater'arvore, casi a controllare, si b'haviat
occasione de perihulu. Sas trassas de sos puggiones la honnoshio,
e duncas no 'it istau meda difficultosu a humprendere a uve sa
cardolina ch'it anda' a parare. S'arvore hin su nidu, però,
mancari accurciu 'e su mureddu, 'it inintro 'e sa tanca de Antoni
Marranu.
Marranu 'it su gistru de sos istrangios paraos in bidda, non disc-ho
da uve, homente los aviant muttios, dae hando 'ini vegnios sa
prima vorta. Ch''int prottos a inohe pro rejones politicas hi
nisciunu humprendiat, e su babbu de Antoni, unu bett'omine, dae
derettu 'it abbarrau in trettos suos, pesciande a travagliare
hin tottu sos iggios, ahende harvone e bendendelu in cittade.
Homente hostumavant hin s'istrangiu, certos paesanos, acciappandesi
in troppa paris hin su babbu de Antoni, aviant buffau tottu su
sero in cherta de l'imbriagare, pro che lu sedere a poleddu, e
pro lu holare attu 'e sas carrelas. Essende s'omine buttonudu
hantu sos balentes hi crediant de lu juher'a risu, s'istrangiu,
vista sa mala parada , los aviat ishuttos a terra tentos a pare,
ahendelis hambiare idea a mala gana. Dae tando tottu sa bidda
aviat lisc-hiu de sa orcia de hust'omine e l'aviat gistrau Marranu,
agai non b'aviat de li ponne' su marranu ettottu.
Dae sempere ego avio honnottu in domo su nidu 'e sas gardolinas,
hi a manu 'e magianu, in tempus bonu, beniant appicàs,
intro una habbia, accurciu a sa ventana de cucchina, a band' 'e
'oras. Poi sa hosa, dopo tantos annos, si ch' 'it morta gai, e
homo s'idea de parare torra sos pugggioneddos in domo, pro meritu
meu, mi davat hossolu e allegria.
Paris hi ch'happo vidu su muntoneddu de pinnas e de oggias imbolihas
a su ramu prus artu de s'elihe, m'est pihau a toccheddu 'e horo,
e derettu mi so' pompiau attundu, sehurandemi hi calihunu 'e sos
amihos non s'esseret abbiggiau de su h'avio acciappau. Tottus,
però, pariant tranquiglios, sihinde a buluthare hambas
e mattas agguppàs, in cherta 'e sa cassa. Hin- d-unu brincu
ch'ippo issupra 'e su mureddu e derettu happo pihau a m'appiligare
a su truncu grussu 'e s'arvore, aggiudandemi, homente podio, puntande
sa hanna a terra pro m'ispingher'a susu, e astringhende sas ancas
a su mucciu, prenu de nodos e de ascriggioleddas. Mancari hi m'esseret
dorfiu su bastante, m'happo attu coraggiu e so' sihiu a attrempare.
In su trettu hi lu so nande che so' crompiu a s'artaria 'e su
nidu e, lestru, che l'happo postu sa manu issupra pro hi sos puggioneddos
non si ch'esserent ughios. Tenio su horo a toccheddu e sa harena
tremende. Paris hi ch'happo istricciu su nidu dae su ramu e dae
sas oggias, illarghiande appena duos poddihes, m'happ'astrintu
su nidu a bier'a intros, pro sa troppu curiosidade, e ch'happo
annoidau s'ocru de unu de sos puggionedddos tottu irbarriau, forcis
dae su timingiu, mancu hi s'esseret isettande sa mossa 'e sa holovra.
Sa cassa ch' 'it fatta. Pesciavo de torrare huntentu e bragande
pro hae' s tentu sas gardolinas de ponner' in gabbia, homente
aviamos sempe' s hostumau haer'in domo, e homente, dae medas annos,
non fahiavamos prus. Intantu ippo ammaniandemi a achirrare dae
s'arvore, ma sas ancas mi doliant pro s'astringhingiu a su mucciu,
prenu de milli athas, e acciappavo difficultade hagai juhio sas
manos occupàs. Ch' imbolo sa hanna e, homente podo, m'affrasso
a s'arvore hin su bracciu drestu, ma a acchirrare mi beniat prus
difficultosu de s'attrempada, e manu manu hi pompiav'aggiosso,
timio hi m'esserent begniu mancu sas orcias, né mi piaghiat
de che dassare su nidu, pro mi poder'aggiudare hin ambos braccios.
Jai 'it hosa! No isc-hio tottu su 'e mi ahere, e in s'interi hi
m'ippo pesciande homente mengius m'arrangiare, m'happ'intesu una
manu sutta su hulu.
" Bella ! Hustu deppet esse' su mere. Hat a esser masedu,
Antoni. ! " Gai, ghettandeche un'ocreada a terra ch'happo
distintu derettu su cilindru de pannu nigheddu. Non b'haviat ite
la ughire: hussu 'it Antoni Marranu. Timende e nono, ch'acchirro
hin su horpus treme treme, e a suttuttos, isettandemi chissa'
ite da huss'omine hi nisciunu 'e sos piccinnos aviat coraggiu
de pompiar'in cara. No havio per'un'ishusa de bohare a su mere,
sendeche initros de sa sua, e biendemil'in cara, nisciun'atera
hosa l'avio podiu imbentare. Mantesu a sutta dae hussa bette manu,
manna hantu unu hanisteddu, che so' acchirrau hen' issorciu e,
timendemila, mi so acciappau indainnantis de huss' omine mannu
e grussu hi ghettavad'una puma istrempalà. Juhiat sa cara,
tottu pignihas, mancari non ch'esseret istau meda vecciu, ma su
horpus mustravat galu orcia e balentia. In d'una, accurciande
sa cara sua a sa mea, e ridendemi homente non m' avio mai isettau,
hin su traju de una pessone bona : " Depper dare cara - m'hat
nau - holandemi sa manu gallosa supra sa conca, hust'arvore ch'est
artu meda e t'isti istau podiu istroppiare."
Huntentu e non credende, ma canteddu huffortau, cunfrontu a su
hi m'isettavo, happo arrimau de pranghere, e pro mi ahe' s perdonare
happ'illonghiau sa manu dresta, homente pro li torrare su nidu
hi ch'avio pihau dae s'arvore suo. Su vecciu si l'hat risia, e,
ahendemi cara bona, m'hat nau:
" No, mantenelu, ma tenende hura. Non diat tenne' sensu de
ch' hae' s pihau sos puggioneddos a sa mamma pro los dassare morrere".
Dandemi hust'avvertescia, m'hat pihau sutta sos survihos e mi
ch'hat postu supra su mureddu pro hi essere brincau a su hamminu
hi b''it issutta. Hando ch'ippo ifforas de sa sua, mi so' borriau
pro li narre' s carchi hosa, ma issu ch''it già in mesu
'e sos ilares, pompiande a manca e a dresta, irgrasaggionande
carchi undu 'e vide. In d un'atera occasione, hale si siat piccinnu
s'it istau isperdiu hurrende, pro si ch'ughire hantu prus accoittu
dae hussu lohu. Ego ipp'abbarrau, pro unu trettu, frimmu e pesciamentosu
pro su hi m''it capitau, pompiande sa pessone de Antoni hi si
ch'istiriat, in mesu 'e su pampinu, mentres in sa manu, sos puggioneddos,
moffendes'intro su nidu, m'ahiant sos thihulittos. Intantu andavo
pesciandemi de hantu timingiu m'havio innastalau, homente tottu
sos humpangios edales, pro curpa de sos hontos, hene peruna veridade,
de sos mannos, supra sa familia 'e sos istrangios. Hosas prus
imbentàs, hi non tohàs hin manu. Ego m'intendio
a doppiu huntentu. A prus de su nidu mi pariat de haere vintu
chissa'ite, torrande a pesciare a hussa bette cara de Antoni,
a sos baffos nigheddos e a sa buha 'e risu delicadu hi m'haviat
presentau, hene hi mi l'esseret mai isettau. Frimmu, galu abbabbaleau,
avio herfiu haher'in manera de ch'irmentihare tottu sas bortas
hi havio timmiu hussa pessone hene hapu nen coda. Hin sas ancas
irruiàs dae sa grosta 'e su truncu 'e s'elihe, hi havio
astrintu a s'acchirrada, e sa hanna punta in terra, so' abbarrau
gai carchi mamentu, pesciande de non narrer nudda a nisciunu de
sa novidade de hussu vortaidie, de Antoni hi si m''it presentau
homente unu babbu e non comente l'haviamos sempe's pompiau, he
hane malu, pro tottu sas hosas hi haviamos intesu narrer de issu.
Casi m'intendio fortunau, pro esser'istau su primu a poder allegare
hin Antoni, e husta hosa la herio mantenne' s pro mene. Unu secretu
de non contare a nisciunu.
Hene muttire sos humpangios, sigginde s'andaghine astrinta e prugherosa
mi so' aviau cara a bidda. Tenio su horo prenu 'e huntentesa,
mescamente pro hae' s honnottu e histionau hin Antoni. 'It sa
hosa prus hara, finas de sas gardolinas a sas hales tenio meda,
pro sa braga de las poder battire a n domo, e de las ponner in
sa habbiedda, appiccàs infora 'e sa ventana 'e cucchina.
S'ora si ch''it holà impresse e 'it incuminciande a irmurrighinare.
Su sole, innedda, dae pala de sos montes holoravat sas puntas
de Corrasi de holore rosa e de tanadu. S'aghera s''it iffrishà
unu pahiceddu e m''it imbattende prus de su deppiu, a pustis de
sa sudorada hatta. Sihio su hamminu huntentu, hando mi so' abbiggiau
hi juhio supra sa conca, a bolu, sa coppia 'e sas gardolinas mannas,
hi non mi dassavan'un'istante. Ciulavant e pariant pranghende,
accurciandesìmi, casi finas a mi tohare. Pariant allegande
e non cessavant unu trettu de mi girare a furriu, homente m'esserent
deppiu narre' s carchi hosa. M'est istau facile a humprendere
su limbaggiu issoro e su dolore hi podiat esse' s hantu hussu
de hale si siat babbu o mamma, a sos hales che li venint pihàos
sos iggios. Prus andavo addainnantis e prus hussu hantu mi ch'intravat
in ossos, pariat abberu unu prantu dolorosu hi mi trapassavat
su horo e mi eriat he hosa mea, ahendemi humpremde' su dolore
angenu. Hussas criaturas hi non fahiant dannu né male perunu
non podiant, pro legge de natura, a si ponner a pranghere, ma
su prantu issoro podiat esse' solu su hantu. "A issos - pesciavo
- no lis est cuncessu mancu de pranghere a fada bona, hagai sa
natura nd'hat hattu animales de bohe rara e distinta, e binas
su dolore hi sentint podet esser solu hantau." Sa sensibilidade
hi m'intendio inintro m'hat fattu humprendere s'attittu e sa
disperascione de sos puggioneddos conchi-rujos, e s'allegria mea
de sa prim'ora, homo, si m''it bortiande in tristura. Non fit
giustu hi ego, mancari hin tottus sas bonas intesciones de su
mundu, ch'essere pihau hustos animales pro mi godire sa huntentesa,
ponendechelos ininitro de una habbia. A tottu hustu b''it de aggiunghere
su dolore de su babbu e de sa mamma io ego no havio postu in
contu, e su gestu, manu manu hi holavat s'ora, non mi pariat hurrettu,
ancis hosa de non fahere né de hussiggiare. Non fit giustu
de che pihare sos iggios a duas creaturas de husta terra hi s''in
postas paris pro si ahere una domo e pesare sa cria. No! Non fit
giustu. Ego puru so iggiu 'e sa matessi mamma, manna hantu su
mundu, uve cadaunu tenet su trettu suo, pro hantu abbarrat in
bida. Dopo s'urtimu suspiru tottus torramos da' uve semmos vègnios.
Pulvis es, pulveris reverteris.Lu navat semper ibabbu, hi dae
minore haviat abiatau in cresia, assistende su pride a narrer
missa, e pro hussu s'ammentavat carchi nongiu in limba latina.
Hussu vortaidie, medas hosas hi ahio pro johu, homente sa cassa
'e sos puggioneddos, si mi presentavant a s'animu he asciones
leggias, humprendende hi non fit giustu de hahere a atere su hi
non cherio m'esserent fattu a mimmi. Non fit balentia su e ch'hae'
s tentu bestieddas galu a impilire, hi non podiant fughire dae
sas bramas meas, pro hantu innoscentes e pulias he sos impuddiles
de veranu. Non cussideravo giustu de depper' ahuntentare su disiggiu
meu a discapitu se hussa familiedda innoscente e galana. Cad'animale
'e su mundu hat dirittu 'e campare, e su patire de unu diat depper'
esser' istau su patimentu de s'umanidade. In d unu mamentu avio
humpresu hosas trascuràs in sos annos innantis, s'edade
e su tempus hi 'it holande, forcis, m'in'ahende creshere, apperendemi
sas jannas de un'atera istajone de sa vida. In cussu mamentu m'est
vegniu in mente hando carchi vorta, torrau da' ishola e no acciappande
a nisciunu in domo, hin sa janna tancà, m' 'it pihau un'ishuffortu
de non contare, e sos suttuttos ahoraos m'ahiana pompiare dae
s'ishala si pro casu vidio a mamma torrande. Dae s' ammentu 'e
su dolore meu avio humpresu su dolore angenu. Dolore de creaturas
innoscentes hi lu mustravant solu hin su hantu. Non credo hi atera
casta de animales de su mundu happat sa matessi nobilesa 'e sos
puggiones. De sos homines, solu sa genia de sos poetas si podet
paragonare a issos, hagai homente a issos hant sa capacidade de
hantare su dolore e non de lu pranghere hin disisperu, ahende
de su dolore matessi, sas penas de su mundu intregu. Su mal'issoro
tohat su helu e hie istat ass' attentu, in sas issoro, leghet
sas penas de tottu sos omines. A pustis de m'haer frihinau tottu
hustu, so' astrintu a una matta 'e hessa e mi che so' intrau a
intro, hin sas gardolinas mannas semper iffattu. In su ramu prus
artu, ben'agguppau, ch'happo postu su nidu, iscappandelu abellu
abellu e torrandemiche issehus. Hin s'ora hi bo lu so nande, sa
mama est astrinta deretta, muttìa dae su ciulu 'e sos minores,
e si ch'est ciocchià a mesu 'e sa matta, su babbu est abbarrau
supra una hamba de un'arvore 'e mendula, a un'ala, homente hostuman'hahe'
s tottu sos puggiones.
S'ora si ch'it intardande e tando so' hurtu a-n-domo.
Mamma, ghettà in sa ventana, pompiande in su hamminu, m''it
muttinde a bohe arta.
Gesuinu Curreli - Ulìana