Capitulu primu

 Su carculu de sas probabilidades.

               bae a de nantis                             indighe

1.1

 Cando si esperimentan comente si cumportan  sas cosas o  sas personas, talunos risurtados enin prevedios chena farta peruna, e ateros, a su contrariu, aspettados in mesu a tantos. Si pesamus in aria una pedra sa previsione nostra est chi nde ruat a terra segundu sa leze fisica de sa gravidade universale de Newton. Nissunu  penzat chi issa pothat abarrare a bolos in aria comente una mariposa. Tirande  unu soddu, issu puru nde ruet a terra segundu sa leze de sa gravitazione universale, e riguardu a  custu fattu no est po nudda diferente de una  pedra. Masprestu no ischimus inantis cale de sas duas fazes, rughes o capos, una orta ruttu a terra issu hat a mustrare. Medas esperimentos presentan una caratteristica chi si narat deterministica, e ateros nde presentan una diferente chi si definit aleatoria o stocastica o casuale. De sos primos si narat chi si si connoschen in modu prezisu sas cundiziones iniziales si podet inzertare chena farta peruna comente acabat  su risurtadu; de sos segundos custu no est possibile, non solu ca sas cundiziones a prinzipiu fun  incarculabiles in modu prezisu, ma si s'esserat pothiu faer custu carculu, sa natura e totu de s'esperienzia   esaminada, po carchi resone prufunda non si lassat contare cun d una previsione. Tirande a susu de una mesa unu dadu, in d onni parte e logu de custu mundu si podet narrer chi, a segundu de sa forza chi si ponet  in su tiru, su dadu o si firmat in susu de sa mesa o nde ruet a terra. Custas duas possibilidades, ddas podet valutare e cumprobare chie tirat. Si cheret chi su dadu abarret in pitzu de sa mesa  ponet pagu impetu in su tiru, si cheret chi su dadu nde ruat a terra ddu tirat prus a forte. Unu ispettadore no connoschet inantis de su tiru s'intentu de su tiradore, e tando po issu no est possibile a faer una previsione sensada a riguardu de su risurtadu: chi su dadu abarret, a pustis de su tiru, in susu de sa mesa o chi nde ruat a terra funi po unu ispettadore chi no cuminigat cun su tiradore duas modalidades diferentes e ambas duas, in linea de prinzipiu, possibiles a sa matessi manera. Sa cosa mudat de aspettu si su tiradore narat a s'ispettadore comente tirat: si narat tiro a bellu, tando si podet faer sa previsione chi su dadu abarret in pitzu de sa mesa, si narat tiro a forte s'agatan tantas arresones po ritenner chi su dadu nde ruat a terra: si podet narrer chi su haer pagas  novas de unu esperimentu ddu classificat aleatoriu masprestu chi deterministicu. Si totu s'informazione possibile esserat pothia esser valutada su risurtadu de s'esperimentu haiat   a esser pothiu cunsideradu deterministicu, ma si po comente custu no est possibile tando abarran semper caratteristicas aleatorias in d'onni esperienzia.

Nois iscridimus e faeddamus de probabilidades, mancaris chi in limba sarda custu faeddu no s'agatet frecuente, e intendimus cun custu termine unu cunzettu tecnicu de una parte de sa matematica, chi s'impitat de misurare cale podet essere una aspettativa chi carchi cosa s'averet intro a unu tempus delatadu. Medas bortas fartat sa abilidade de sa persona a misurare in manera diretta unu risurtadu, po esempiu ca una esperienzia no est istada fatta, e mancari est cosa de importu po sa scienzia a ischire cale haiat a esser istadu su risurtadu. De custos fattos  e de tantos ateros s'impinnat su carculu de sas probabilidades.

a sighire...