Recension-Banfi

ARCHIVIO ILLIRICO

ILLIRIA: LA SARDEGNA COME NON L'AVETE MAI LETTA

Recension i Emanuele Banfi - Ekstrakt nga Revista Italiane e Gjuhësisë dhe Dialektologjisë, 2009.

(Përktheu nga italishtja në shqip Brunilda Ternova)

Stefani i Bizantit na tregon ekzistencën në territorin ilir, të një qyteti të quajtur Sardos, banorët e të cilit quheshin Sardēnoi. Dhe, për më tepër, Sardeis (ose Sardies, ose Sardīs), ishte gjithashtu një qytet i rëndësishëm në Azinë e Vogël, kryeqyteti i Lidias së lashtë. Kemi të bëjme - siç ndodh shpesh në ato raste që kanë të bëjnë me ilirishten Sardos - me një lajm që nuk dihet sesi ka mbërritur tek dijetari bizantin, i cili, e përhapi nëpërmjet shkrimeve, duke mundësuar mbërritjen e saj deri në ditet tona. Është e sigurtë se historia e lashtë e Sardenjës është ende kryesisht e mbushur me probleme dhe ideja se qytetërimi i lashtë Sardenjas mund të ketë diçka të përbashkët me mjedisin ilirë mund të jetë - në bazë të dijetarit bizantin - një hipotezë pune për tu testuar dhe për tu provuar duke u bazuar tek të dhënat empirike: pra një hipotezë pune, praktikisht një nga të shumtat.

Kjo është ajo që ështe përpjekur të realizoje - në një libër goxha të ngjeshur, të pasur në doktrinë dhe me shumë informacione - Alberto G. Areddu, studiues sardenjas, hetues i pasionuar i ngjarjeve historike dhe gjuhësore të atdheut të tij ...
Studimi është ndarë në tre seksione specifike:
- I pari shqyrton një seri të fjalëve të dëshmuara nga kompetencat gjuhësore të folësve të zonave të Ogliastra-Barbagia e cila është zona e fundit e rajoneve sardenjase që ka përthithur proçesin e latinizimit.
- Seksioni i dytë diskuton problemin e elementëve që zakonisht i atribuohen një substrati të papërcaktuar dhe që pas një analize të kujdeshme mund të interpretohen si elementët e adstrat-it, e më saktësisht, të një adstrat-i të përbashkët ballkanik me atë sardenjas.
- Në pjesën e tretë shqyrton të dhënat e toponimeve: terrenin kompleks të studimit për zgjidhjen e të cilit, gjuhësia duhet gjithmonë të përballoj të dhënat historiko-arkeologjike dhe antropologjiko-kulturore. Sipas Areddu-t, shumica e problemeve të historisë gjuhësore të Sardenjës së lashtë, të konsideruara deri më tani si një cruces (shq. peshë kryqi) i vërtetë, do të zgjidhet në qoftë se materialet gjuhësore interpretohen nën dritën e 'zgjidhjes ilire', e cila konsiderohet nga autori si “më realistja” (f. iii).

Areddu vëren se Sardenja dhe territori shqiptar kanë shumë ngjashmëri midis tyre: të dy janë rajone të paarritshëme, ku deti është padyshim i rëndësishëm dhe ku mungon një traditë gjuhësore ‘detare’ autoktone. Për të dyja zonat gjeo-gjuhësore, është e vështirë gjetja e burimeve primitive: është e vërtetë që gjuha sarde ka në mënyrë të qartë një gjuhë mëmë, dhe ajo është latinishtja, e mbivendosur në një substrat gjuhësor të ndërlikuar dhe aspak të qartë; është e vërtetë se shqipja është e ndarë midis shumë etërve të supozuar: së pari, ilirishtja (dia) sistem gjuhësorë me origjinë indo-evropiane i përhapur në substratin Anadoll-Egje pikërisht në pjesën perëndimore të Ballkanit, e me sa duket, ende e fortë në epokën e hershme mesjetare në kohën e dyndjeve sllave. Një tjetër at i gjuhës shqipe mund të jetë ai Thrak, sistem indo-evropian lindor i karakterizuar nga fonetizëm tipik “satem” dhe nësë “qëndrojne” përputhjet midis Shqipes dhe Rumanishtes, një tjetër përbërës që duhet të konsiderohet si bazë e shqipes është dako-mesia: një sistem indo-evropian i folur në zonën qëndrore të Ballkanit, ku mund të kenë jetuar paraardhësit e shqiptarëve modernë, para migrimit në Ballkanin Perëndimor.
Përtej Adriatikut, kemi segmentin tjetër të ilirishtes, të famshmen gjuhën Mesapishte e përhapur në zonen e Pulias aktuale (sidomos në Salento) me siguri në mijëvjeçarin e parë para Krishtit, e që më pas do të vdesë nën presionin e latinishtes. Me fjalë të tjera, përbërës iliro-egjeas si rezultat i lëvizjeve të popullsisë në zonën ballkanike, kanë marrë rrugën nëpërmjet Mesdheut perëndimor nën emrin e të ashtëquajturve Sardhana, dhe pasi kanë mbërritur në Sardenjë duke sjellë një qytetërim të organizuar nëpërmjet një edukimi të fortë ushtarak, kanë hedhur bazat e asaj që quhet qytetërim nuragjik, i cili shtrihet në të gjithë ishullin (i njohur gjithashtu edhe në Korsikë).
Kërkimet gjenetike tregojnë për një specifikë të komponentit gjenetik saredenjas: një masë e madhe e popullsisë së Sardenjës i perkët periudhës së Paleolitit dhe Mesolitit dhe ëshë e lidhur me grupet e vendosura në zonën galezo-iberike; mbi të eshtë shtuar gjatë Neolitit një komponent i ri, këtë herë me origjinë lindore e më saktë nga Egjeu. Ky komponent, me përhapjen e kulturës nuragjike, ka populluar territorin e banuar nga fiset e mëparëshme. Nga bashkimi ndërmjet këtyre komponentëve dhe, më pas, nga mbivendosja latine, do të ketë lindur diasistemi i të folurës sarde, pra e ‘sardishtes’ tout-court, e përcaktuar nga autori për të veçantat e saja (f. viii) si një “jo-gjuhë romance; një ishull interesant me ruajtje të mira leksikore (më pak morfo-sintatikore) të një lloj latiniteti në kontakt me botën e Magna Graecia”....