CREDENZE E USANZE

 

 

Previsìons dal timp
Se in t'una poca di aga al ši dištaca il làpan dal fonz e al ven sù, dopo doi diš di sigùr a ven la ploa. Quant co ši cjata un madràc e a é una biela zornada, dopo tria diš a ven la ploa. Quant co ši cjata, tal prâz o tai bošcš, una prufišion di furmìas rossas largja e lungja, dopo doi diš a ven il temporâl. Quant co un šcjap di ucei (soradut di pàssaras) al rešta ingrumât dongja las cjasas in t'una zornada di soreli, doi diš dopo a ven la nìaf. Quant co il gjat al pon su la puarta dal for dal špolèrt e al durmìš, il dì dopo a ven la nìaf.
Gabriele Dean cl.5Ş (Vît)

La ploa
Quant co d'eštât la int tai pràz a vedeva ca las nivulas as cuiergeva il pic da la mont, a diseva: "Quant co la mont a met il cjapiel, mola il falcèt e cjapa il rišcjel".
Gabriele Dean cl.5Ş (Vît)

La luna
I diš che nos clamìn "vecju di luna" ai son da tria diš dopo la luna plena (tont), fint al ultim quart. Inveza, da la luna nova tint a tria diš dopo il prin quart i clamin diš di "sovan di luna". Sul sovan di luna si šemena dutas las verduras c'as creš sôra la cjera: ridic, salata, versas, špinasas, cafè di cjamp e altas, parcé c'as creša pì a la suelta. Sul vecju di luna ši semena: cartufulas, carotas, civola, ai, parcé c'ai meni sot e c'ai vegna biei gruèš, senò sul sovan di luna a ven biela la planta sôra e nujha sot. Il vin š'al imbutilia simpri sul vecju di luna e in t'una biela zornada, parcé senò al va in asiat o al fâš as flùars. Tal prât, quant che i contadins ai siea il fen c'al é fuart di luna (o sovan di luna), ai van a seâ là c'al é pùac fen parcé c'ai dîš che las vacjas a nos pensa da mangjali e al fâš encja fum. I lenš š'ai taja sul vecju di luna; sul fuart a noi art parcé c'ai buta l'aga. Gno nono Pieri a mi à contât un fat di tanc' agn fa, suzedût vizin dal gno paîš. Ta la val di Preon ai era i bošcaduars c'ai taava lenš e a noi veva miez par menai fôr e ai j menava pa' l'aga (da l'Arsin). Una dì al é rivât il paròn e al à vidût arboi in peis di chei c'al veva det da taâ e al à domandât parcé c'a no j veva taâz. Un bošcaduar a j à rispuindût c'a j veva lašâz parce c'al era fuart di luna e c'ai seva a fonz ta l'aga; il paron alora a j à det da taài, che la luna a é lassù e las boras a son caiù. I bošcaduars ai j àn taâz e quant c'ai son sûz a menai fôr, i lenš, inveza da cori su l'aga, ai seva sot e il paron un'alta volta, inrabiât, a j à domandât parcé c'ai no števan sù e un bošcaduar a j à rišpuindût: "I lens ai son ulaù e la luna a é lassù". Ta las nuevštas fameas, il purcel ai li copava tria diš prin o tria dis dopo la luna plena (tont), parcé che i salams e chealta ruba ai duràs di pì. Lavant sul vecju di luna, la ruba a ven pì neta; una volta las nonas-bis as faseva la lišiva (aga bulida e cinisa) e as lavava la ruba, ma s'as ši intivava a fala sul sir di luna, as diseva che la ruba a ši rompeva. Las vecjas di una volta par savìa quant c'al veva da naši un canai o un vigjel, as faseva il cont dai meiš cu las lunas e i quarz, no cui gjnecologos o cui vitrinaris corna cumò. "La luna di Marc a marcìs," a dîš me nona, "la luna di Avošt a manten i ous". Me mari a mi dîš, quant co fâs la trišta, co soi levada cu la luna štuarta e con co fâš las lezions malamenti: "Ce luna vevištu vuìa?". Me mari a dîš simpri che la ìa a à da eši štada semenada sul vecju di luna parcé c'a è deventada tant gruessa!
Samanta Tosoni cl. 5Ş (S. Francesc)

Temporâl e tampiešte
Quant' c'al é il temporâl e a ven jù la tampiešte, il fì prin našut al va fôr cun-t-un falcet e al fâš di motu da seâ par arie o al met l'ulîf binidît la domenie Ulive, sun-t-un palèt a el li puarte fôr a brusâ sot il temporâl. Me mari a cruet a cheštes usances e encje s'a é la ultime di quatri fis, s'al ven il temporâl, a continue a brusâ l'ulîf benedet.
Cristina Zannier cl. 5Ş (Clauzetto)

Home page

 

Se il fouc al bruntula
Quant c'a sintìvin bruntulâ il fouc tal špolert, i nonos ai diseva c'a rivava alc: nuvitâz o bêz. Quant c'a gjavavin i cerclis dal špolert, s'a vedevin lùsignas su la cjalderia, a disevin c'a sares vignuda la buera.
Gabriele Dean cl.5Ş (Vît)

I dinc' da la canae
Quant co a un canai a j colave un dint di chei da Iat, al veve da platali in t'un bûš tal mûr e cence co nišun a li sintìs, al veve da dî: "Mûr, mûr, tu co tu sos cussì dûr, io ti doi un dint di legn e tu dami un dint di fier".
Gabriele Dean cl.5Ş (Vît)

La cuìta
Quant co ši sint la cuìta cjantâ di not, a clama disgràcias; bisugna ciapâ una cimuta di ulîf benedet, sî fôr di cjasa e businâ: "Va via anima ingjaulada, puarta disgràcia a cjò fradi il gjaul".
Gabriele Dean cl.5Ş (Vît)

La salmandria
Quant c'a ši cjata una salmandria no bisugna tocjala parcé ca s'a špuda ta la musa o tai vúai, par vuar îa volaràn tanc' miedis tantas c'a son la maglas salas da la so piel.
Gabriele Dean cl.5Ş (Vît)

Tos e brunchita
Par vuarî da la tos e da la brunchita, a ši toleva un pucja di semenca di lin e a š'a la meteva a bulì in ta l'aga. Quant co la semenca a era cota, a pareva un risòt, alora š'a la meteva in t'un toc di ruba di lana ben inmulucada e pò sul pet di chei c'al števa mâl par judali a vuarî.
Luigi Blarasin cl. 5Ş (Pielunc)

Mâl tal cuèl
Pai màl tal cuèl si beveva lat cjalt bulìt cun denta fuèas di salvia.
Luigi Blarasin cl. 5Ş (Pielunc)

Par mâl di štomi e d'inteštìn
Par curâ il mâl di štomi e d'inteštìn, ši meteva a bulî las boras ta l'aga; dopo ši faseva deponi l'aga par miesora e š'a la beveva.
Luigi Blarasin cl. 5Ş (Pielunc)

La fivra
Par fâ passâ la fivra bisugna šbati a nìaf il blanc da l'ouf, po bisugna mètal t'un pecot blanc e cun chešt fagotâ i peiš.
Luigi Blarasin cl. 5Ş (Pielunc)

Par tirâ via i ricôi
Par tirâ via i ricôi, ši cjapava-sù l'erba dal fouc e ši meteva sul ricôl una o dôs gotas in dì dal siò lat sâl, par una setemana e cussì i ricôi a sèvin.
Luigi Blarasin cl. 5Ş (Pielunc)

Il fouc di Sant Antoni
Il fouc di Sant Antoni a é une malatie c'a ven in ta la piel e a cjape pì di dut i vecjus. A cumincin a vignî višìes di aghe e dut ros atorator e a fâš dut un brusùer e tenc' dulùers. A qualchidùn al ven ta la schene, a atris ta las gjambes e encje ta la muse. Chei che li cjape ta la muse vizin ai vôi al pò no vedi pì. Une volte il fouc di Sant Antoni a si guarive cussì: il malàt al faseva clamâ una femina e al si faseva segnâ. Bisugnave c'a fos štade fie di prime mari parcé che duc' ai credeve che chešte femine ves štrièz. Me none mi conte c'a faseve cussì: a cjapave la vere di une nuvice apene šposade, a la bagnave ta l'aghe sante e a faseve trie crùes su la part cjapade da la malatie e a preave Glories, Pater Noster e Ave Maries. Dopo fates dutes les preères, simpri cu la vere e l'aghe sante, a faseve trie gîrs atorator da las crùes c'a veve fates e a faseve simpri la štesse rube par trie diš e bisugnave tant preâ. Chešte malatie a durave meiš e meiš prime da guarî. Quant c'a vegnevin tantes gruses neres, il mâl al števe passant. Al timp di vuìe nišùn a crôt a chestes rubes. Quant c'a salte fôr chešte malatie si va dal miedi e qualchidun encja ta l'ošpedâl.
Michele Barazzutti ci. 5Ş ( (Cjasiât)