-
- Nezir
Myrta /
EMRI SHQIP ONOMASIOLOGJIK
ARBĖRIA
-
-
-
Illiristika Ama e Albanistikės shkencė paraindo-europiane.
-
-
-
ETNONOMI
*) - ARBĖR ARBĖRESH ARBAN - SHQIPTAR
-
-
Etnonomi
arbėr-arbėresh formoi toponomin - Arbėria i
njejti emėrtim nė dy dialektet e Shqipes Arbėria Arbania
( Arbnia ) arban - arbėn arbėr arbėresh.
Ashtu sikurse nė gegėnishte, qė etnonomi arbėn, formoi toponomin Arbnia (arban
Arbania) (arbėr Arbėria) pėr emėrtimin
etnologjik dhe onomasiologjik: nė kuptimin antroponomik
arban arbėr dhe toponomastik Arbania (Arbnia)
- Arbėria duke formuar kuptimin e emėrtimit tė hershėm
onomasiologjik arban Arbania, Arbana, Arbnia (arbanė
arbanėt, gege) dhe poashtu i njejti emėr arbėr
arbėresh, Arbėria
(arbėr arbėrit, toske) arbėresh shqiptar - arbėreshėt
arbėrit arbanėt shqiptarėt.
-
-
Etnonomi arbėresh qė na duket pakėz me njė
ndryshim fono-morfologjik pėr arbėrit - arbėreshėt si emėrtim
dallues u formua nga dashuria ndaj atdheut, si emėr shkėndijash
tė zjarrit tė zemrės arbėrore, larg Arbėrisė, formoi Arbėrinė
e Dytė, si vrushkull tingujsh zjarri tė dashurisė duke e
fuqizuar fonetikisht emrin arbėr me sufiksin esh
flakėroi etnonomi -
arbėresh si njė zjarr dashurie qė ndriēon nga larg Tokėn
Arbėrore - i njejti zjarr zemre shqiptare e gjuhe arbėreshe
Arbėreshėt nė Itali.
-
-
Etnonomi
arbėr me sufiksin esh si fuqizim
fonetik nga malli pėr Arbėrinė, pėr tė mos e ndier veten tė
largėt, arbėrit e larguar nga Arbėria, poashtu me njė theks tė
veēantė duke diftuar se jemi gjallė, krenarė edhe larg atdheut tė
lashtė sikur duke potencuar se po hapet Bota Arbėrore me
gjuhėn e kulturėn arbėrishte tej Adriatikut (qė pėr kohėn
ishte sikurse sot, tej Atllantikut), kjo fjalė arbėresh u
paraqit si njė rilulėzim i gjuhės, dokeve, zakoneve, kulturės e
historiografisė illire ballkanike si njė qendresė epokale
e arbėrit tė larguar larg atdheut. Por,
ky emėr etnonom i ri pėr kohėn
arbėresh ishte
dhe ėshtė jovetėm njė vazhdimėsi historiografike arbėrore,
gjatė dyndjeve tė popullėsisė shqiptare gjatė luftėrave
shekullore, qė bėnė zbrazjen e trojeve etnike tė lashta por,
edhe njė fuqizim konkret ekzistencial si ekzistencė e re
fundamentale, sepse edhe atje ku janė sot arbėreshet,
ishte toka e arritjeve linguistike e kulturore e shkencore
artistike, epoka e lulėzimit tė kulturės sė re nė Apenine
si vazhdimėsi e gjuhės e kulturės illire-pellazgjike.
-
-
Gjyshėrit e mėdhenj arbėresh krijuan topografinė apenine,
historiografinė e re, kulturėn e re, gjuhėt e reja neolitike, qe
nga Sicilia qė kuptimi i kėtij toponomi ėshtė pėremri i
pakufishėm shqip-illir me dmethėnie sicili nė kuptimin sicili
(secili) ka tė drejtė tė jetojė nė tokėn e re e deri
tek shtetformimet e reja, ekzistenėn e re tė njeriut banorit
apenin, e deri tek formimi dhe bashkimi i kombit me
Giuseppe Garibaldin (Zef Guribardhi) deri tek koha mė e re
Bashkimi i Italisė sė sotme.
-
-
ARA
E FARA
-
-
Tingulli A
si fillesa e
alfabeteve i.e. qė sipas origjinės sė tingullit, ka kuptimin e
ekzistencės kulmi
me tra nė mes si
domethėnie filozofike e ekzistencės sė njeriut nė troje, si
formim ekzistencial i mbijetesės historike. Ky tingull
A nė
bashkėtingullim me tingullin
R i
cili ka kuptimin figurativ tė njeriut
duke punuar krijoi
diftongun qendror, apo atllasin e gjuhės illire-pellgase AR
si diftong qė difton
ekzistencėn e njeriut me
punė pra puna qė
e krijoi njeriun dhe e dalloi nga
gjenetika e qenieve tjera tė gjalla nė natyrė puna qė
e bėri njeriun tė mbijetojė mbi tokė, puna qė e bėri njeriun
tė mbijetojė mbi tė gjitha qeniet tjera tė gjalla nė natyrė
puna qė njeriun e bėri zot tė tokės.
-
-
Diftongu AR
ėshtė diftong PIE, i cili krijoi nė gjuhėn illire-pellgase fjalėn e parė ekzistuese, mbi tė cilėn
mvaret ekzistenca e njeriut tė kohės, rrodhi linguistikisht
fjala ARĖ duke u formuar nga njė
sufiks zanor me Ė
-
A
+ R + Ė = ARĖ
arė (nė trajtėn e pashquar tė emrit) dhe ara (nė
trajtėn e shquar tė emrit) qė nė gjuhėn shqipe-illire do
tė thotė : njė copė
tokė e punuar, e lavruar dhe e mbjellur me farė
tė drithėrave, tė tė lashtave. Ajo copė toke
e punuar, qė krijoi emrin arė, ara (arat, shumėsi i emrit), copė toke e mbjellur me kokrra tė
ruajtura tė tė lashtave nga moti i vjem,
kokrra tė drithėrave, nga fryti i tė lashtave (drithėrave)
nė gjuhėn shqipe-illire thirret
farė, fara e drithėrave. Fara
hudhet
nė ara dhe mbinė bima e re, fara e drithit hudhet nė arė tė punuar, mbiellet,
e thohet nė shqipen e vjetėr fara
biinė e bahet bimė nė
kuptimin e mbimjes sė farės nė arė, rritjes, zhvillimit,
korrjes sė frytit dhe krijimi i fjalės pėr emrimin e tė
lashtave: grun, elb, thekėr, misėr etj. Deri tek fjala millė (mielli) pas bluamjes nė mulli, e deri tek fjala
bukė,
buka.
-
-
Fjalėt
shqipe arė e farė ara e fara janė fjalė PIE (paraindo-europiane), ku nga vet
fjala arė,
ara pėrmes
tingullit F,
f, F+ARĖ=FARĖ ku vet
ky tingull F nuk
erdhi si rastėsi emruese, por me njė kuptim tė madh filozofik
linguistiko-shkencor me domethėnien
e florės qė fjala
FLORĖ, FLORA rrodhi po nga ky tingull i emrit
shqip-illir farė f+arė me ethymologji illire-pellgase edhe si emėr shkencor i
sotėm i botanikės, duke u lidhur edhe me vet emrin
faunė, fauna si krijim edhe i faunės nga mbimja
nė kuptimin gjenetik tė krijimit tė gjallesave mbi tokė.
-
-
Vet shkenca mbi studimin e gjallesave
biologjia si kompozitė apo fjalė e pėrbėrė ka
prejardhje ethymologjike nga shqipja-illire, ku fillon me
diftongun BI qė
ėshtė diftongu shqip-illir bii,
bima, bima qė
biinė (bima qė mbinė) biima biinė dhe fjala e dytė e
kompozitės log log,
provė, studim, vendprovim i aftėsive psikofizike tė njeriut
logu i diturisė, logu i mėnēurisė, logu i kuvendit, logu i
trimėrisė, logu i heroizmit, guximit, - logu i sprovimit tė
fuqive, aftėsive psiko-fizike tė njeriut.
-
-
Nė kuptimin filozofik krijimi i qenies sė gjallė nė
natyrė ėshtė nga mbimja bii bimė-bima biinė
bima, qė merret nga kuptimi i krijimit tė jetės mbi tokė
krijimi i gjallesės, tė gjallit mbi dhee.
-
-
Fjalėt arė
e farė (ara e fara ) si fjalė tė lashta PIE
mėsa mė duket janė me origjinė pėrciellėse gjenetike
qysh pas Pėrmbytjes sė Madhe
tė tokės sė atllantėve pas Pėrmbytjes sė
Atllantidės (kur edhe kjo ėshtė fjalė illire-pellgase llandi
i atit atllantida vandi-vendi i atit vendi i etėrve -
toka e baballarėve) dhe si pėrciellėse gjenetike e kohės
duke aluduar se doli nga uji apo sipas thėnieve biblike,
nga NUJI NUHI Noa (profeti Nuu, Nuhi, Noa),
pas shpėtimit tė farės sė gjallė njerėzore e shtazore.
-
-
Ara e Fara janė
dy fjalė tė lidhura nė vetvete nė kuptimin ekzistencial, ku
shihet edhe vet nga afėrsia fono-morfologjike e ndėrtimit tė
tyre, ku nga fjala arė i shtohet fillesa tingulli F
si kuptim i florės dhe formohet fjala
Farė fara nė arė / ara e mbjellur me farė / ara
e zezė fara e bardhė / fara biinė nė arė (fara mbinė nė arė) / biinė fara nė
arė / fara mbillet nė
arė / arė me farė
/ etj.
-
-
Nga fjala shqipe-illire
arė duke nėnkuptuar mbjellėn, mbimjen e frytit tė
farės nė arė, rritjen e bimės, pjekjen, korrjen, formimin e
drithit tė ri, bluamjen e drithit, gatimin e miellit tė bluar
pėr ta bėrė bukė dhe pėr ta pjekur nė zjarr
nga vet fjala bukė u muar tingulli fillesė B
duke iu shtuar fjalės emėr arė, nga rrėnja AR
+ B rrodhi
emri i ri i punėtorit qė punoi arėn dhe bėri bukėn nga ara e
bukės si fill i etnonomit ARB. Ky tingull B ka
kuptimin e bukės dhe poashtu kuptimin e bėrjes,
bamjes (me ba^ bukė pėr tė bėrė bukėn) dhe
kėshtu rrodhi etnonomi - ARBĖR arbėri (njajėsi
i emrit, nė trajtėn e pashquar dhe tė shquar) dhe njėkohėsisht
edhe arbėrė, arbėrit,
arbėresh-arbėreshėt (
shumėsi i emrit nė trajtėn e pashquar dhe tė shquar) e deri
tek toponomi Arbėria
- Arbania nė tė dy dialektet e shqipes-illire.
-
-
Kėshtu rrodhi etnonomi -
arbėr
arban nga
kuptimi fonologjik e morfologjik deri tek kuptimi linguistik me
ethymologji pėrkatėese shqipe me domethėnien arbėr ai qė bėri arė / ai
bėri arė / arbėrėsi = arbėri, deri tek toponomi Arbėria,
ashtu
sikurse nė gegėnishte arban
ai qė bani arė(n) / ai bani arė / arbanėsi (arbanasi) =
arbani e deri tek toponomi
Arbania
Arbnia.
-
- Ajo
copė toke e punuar arė nga
arbėri arbani me
gjetjen e pėrsosjen e farės sė drithėrave, nga fara e drithėrave
tė ashtuquajtur drithėra tė vetbiimė drthėra qė mbinė vetiu drithi i egėr
drithi i vetmbimė nga natyra qė e krijoi ajo arė
ara e bukės u bė e ēmueshme, e vlefshme si ari (nė kuptimin e metalit tė ēmueshėm) , ku me
veprimin e punės u bė ekzistenca mė e qendrueshme, mė e
vlefshme, jetėgjate e njeriut pikėrisht lidhen tė dy fjalėt
arė
(ara) dhe
ar (ari) nė kuptimin e ndėrsjelltė tė vleftės, si tė ēmueshėm. Ashtu
rrodhen shprehjet e vjetra shqipe njė
strajcė dhee njė strajcė ar / njė strajcė dhee ka mė
vlerė se njė strajcė ar (nė
kuptimin e arit tė ēmueshėm), /
mė mirė njė strajcė dhee sesa njė strajcė ar / mė e vlefshme ėshtė
njė strajcė dhee, sesa njė strajcė ari / njė grusht dhee ėshtė
mė i mirė sesa njė grusht ari / nė kuptimin ekzistencial tė ruajtjes sė trollit erbėror, tokės,
ruajtjes sė atdheut, sepse njė strajcė ari, mund ta harxhoshė,
kurse, njė strajcė dhee ėshtė e gjithmonshme...
-
-
Tingulli A krijoi
nė bashkėtingullim fonetik me tingulln r diftongun ar
duke formuar emrat: ar arė, ara, arat toka
e bukės dhe ar, ari guri i ēmueshėm me tė vetmin qėllim barabarėsinė e tyre tė artė, tė
ēmeshme pėr ekzistencėn jetėgjate tė njeriut mbi tokė. Ara e ari janė dy emra qė pėr nga formimi material janė tė ndryshėm, kurse pėrkah
vlefta, vlera janė krejtė tė njejtė, bile siē thohet ara ka mė vlerė sesa ari sepse prej arės bėhet buka si ekzistencė e pėrditshme
kurse ari nuk hahet anipse ėshtė vlerė e gatshme, apo si kundėrvlerė
buke.
-
- ETHYMOLOGJIA E FJALĖS - ETNONIMI
-
- *)
Fjala
Etnonom si fjalė e folur dhe e shkruar edhe nė shqipen
letrare e shkencore, si - Etnonim e
cila ėshtė shprehur gabimisht deritash sipas direktivės
ballkanologjike edhe nė shkencėn e Albanologjisė kėshtu, si fjalė
e pėrbėrė greke ethnos
= popull dhe onoma = emėr ėshtė krejtėsisht gabim nė
tė folur e nė tė shkruar shqip, sepse kjo fjalė e pėrbėrė nuk
ėshtė aspak greke, por thjeshtė ėshtė me origjinė linguistike
apo me ethymologji tė pakontestueshme fuqimisht shqipe-illire.
-
Fjala etnonim
ėshtė falsifikim dhe deformim i vet strukturės fonetike e
morfologjike tė termit, i huazuar direkt edhe nė shqip, e qė
ethymologjinė e vet tė vėrtetė e ka nė gjuhėn shqipe-illire si
kompozitė e pėrbėrė nga dy fjalė etno + nom, ku fjala e
parė e kompozitės ETNO ėshtė kuptimi i drejtė pėr
fjalėn emėr etėn, etėr nė numrin shumės, nga fjala
emėr at, ati, baba, babai, nė shumėsin etėn, etnit (gegėnishte)
dhe etėr, etrit (toskėrishte) babatė, baballarėt.
-
Ndėrsa fjala e dytė
e kompozitės (etno)- NOM kjo fjalė nom ėshtė
kuptimi i drejtė i fjalės emėr nom, nomi, nome, nomet,
nomike, nomuese, (emėr, emri, emra, emrat, emruese) nom = emėr
si fjalė e lashtė nė shqipen e folur ballkanike, qė flitet
edhe sot e kėsaj dite, pėrmes shprehjeve shqipe tė vjetra nomi,
/ u ba^ nom, / u ba^ nomi, / su ba^ nomi-nuk u ba^ nomi, (u
ba nomi qatje poshtė,/ nuk u ba nomi qė foli ashtu / hajt ebu se
su ba^ nomi,/ u ba^ nom i madh qė foli / ēka ke kėshtu bre...se
nuk u ba^ nomi!) nomi i zotit (punė tepėr e madhe, punė
shum e madhe), / bahet nomi (bahet keq, bahet vėshtirė,
tmerr) / s bahet nomi (sbahet kurgja^, asgja^ sashtė
ajo punė) / su ba^ nomi (su ba^ asgja keq, punė e
madhe se su ba^ nomi pėr atė punė), / hajt ebu se su ba^
nomi qė fola ashtu...! / bani nom (filani), / bėri nom (punoi
shumė, tepėr, tejmase), u ba^ nomi i zi (u ba keq, vėshtirė,
kijamet, ngjarje e rėndė, tmerruese, trishtuese) / ēka nomi i
zotit u ba^ kshtu bre...?! (kur ndodhė diēka e papritur,
nzgabim) shprehje kėto gegėnishte dhe u bė nom,/ bėhet
nomi / u bė nomi / su bė nomi-nuk u bė nomi
/ nomi i zotit,
/ bėri nom (filani), / bėri nom / u bė nomi, / nomi i zi (kur
bėhet diēka shumė keq) / u bė nomi i zi / ēka nomi i zotit u
bė kėshtu bre...?! (kur bėhet a ndodhė diēka e tmerrshme, e
ēuditshme, e habitshme dikund, pėr diēka nė befasi, nė zgabim)
/ kėto shprehje toskėrishte tė njejta me kuptim tė
njejtė nė tė dy dialektet e shqipes.
-
-
Pra, fjala NOM
ėshtė fjalė shqipe-illire e lashtė, nga shqipja e vjetėr
apo Illirishtja e Re, me kuptimin emėr-nom e cila krijoi
shumė fjalė e kompozita i.e. linguistike e shkencore. Mund tė veēojmė
kėtu krijimin e emėrtimeve nė gjuhėn frenge, pėr fjalėt emri
e mbiemri = le nom et le prenom, qė nė shqipen spjegohet si nom
e prenom-paranom-paraemėr=mbiemri, pra nom=emri / prenom=paraemri-mbiemri.
-
-
Poashtu nė
linguistikėn i.e. fjala shqipe-illire nom-i formoi shumė
fjalė e fjalėformime shkencore sikurse janė: topo-nom,
antropo-nom, antropo-nomi, antropo-nomike, antropo-nomia,
syno-nom (sikurse sytė qė janė tė njejtė, diēka e
njejtė, fjalė me kuptim tė njejtė dhe e shkruar ndryshe, synonomi,
synonome-t fjalė tė njejta pėrkah kuptimi i tyre) ,
hidro-nom, asrto-nom, pseudo-nom, alter-nom, etno-nom, bio-nom,
bota-nom, zoo-nom, ono-nom, ono-nomi-a, astro-nom-i-ke,
topo-nom-i-ke, antropo-nom-i-ke, topo-nom-(m)astike, topo-nom(m)i-a,
antropo-nom(m)i-a, o-nom(m)i-a,
o-nom-i-ke, o-nom-a-siologjia (o-nom-masio-logji-a), o-nom-(m)asio-logjike
(masa), o-nom-(m)as-tika (masa), matja, njėsia matėse linguistike,
mathematike etj.
-
-
Pra, fjala etnonom-etnonim
nuk ka sesi tė dali si fjalė e pėrbėrė greke, kur e ka
ethymologjinė krejtėsisht nga gjuha shqipe-illire, ku ėshtė
krejtėsisht kompozitė shqipe, edhe nė pjesėn e parė etno qė
ėshtė shumėsi i emrit at, ati (baba, babai) nė fjalėn
shqipe etėn, baballarė qė ėshtė logjikisht nė
kuptimin e bashkėsisė sė njė populli, etni,
etnia, etnika (populli i tė njejtit gjak, i tė njejtės gjuhė e
kulturė), etnike, etnologjia, etnolog-u-e-et-ėt, etnologjike. Kėshtu
edhe vet emri i shkencės mbi prejardhjen e popullit, origjina e
popullit, vet shkenca Etnologjia dhe Etnografia ethymologjitė
e tyre fuqimisht e kanė nga gjuha shqipe-illire.
-
-
Fjalėt shqipe-illire etno nom
janė fjalė parėsore fillesa tė formimit tė shumė
kompozitave e emėrtimeve tė shkencave i.e. e botėrore, qė duhet
respektuar origjina e tyre e drejtė, reale nga Illirishtja e Lashtė
PIE.
-
-
Kompozita etnonom-i pėrbėhet nga dy fjalėt kryesore
etėn + nom qė kanė kuptimin baballarė + emėr, me
kuptimin logjik emri i baballarėve, emri i njė populli i tė
njejtit gjak, i tė njejtės gjuhė, kulturė e historiografie. Kjo
kompozitė etnonom-i, mund tė zbėrthehet apo dėshifrohet nė
kėto pjesė pėrbėrėse, si fjalė e pėrbėrė kėshtu : ETN+O+NOM
= ETNONOM ku fjala
e parė ėshtė etėn (gege), shumėsi i emrit baballarė,
kurse tingulli O nė mes ėshtė lidhėza, qė ka pėr qėllim vetėm lidhjen e dy fjalėve
nė njė tė pėrbėrė apo nė kompozitė dhe fjala e dytė NOM ėshtė emri, kuptimi i
emrit emėrtimi i
fjalės emėn-emėr si
pjesė e lakueshme gramatikore e ligjeratės NOMI
EMNI-EMRI .
-
-
Nė
gjuhėn shqipe tė folur popullore, ėshtė interesant sot, se fjala nom ka njė kuptim tė veēantė mė tė madh se fjala emėr, emėn. Me
fjalėn nom kuptohet veprimi psiko-fizik i njeriut nė shkallėn
mė tė lartė tė tė shprehurit e tė paraqitjes sė mbivlerave t
njeriut, kur ėshtė nė pyetje ana pozitive e veprimit tė tij. Kėtė
e kemi sodomos nė shprehjet shqipe tė popullit: la nom (filani)
(nė kuptimin bėri famė, e la famėn e punės, diturisė,
guximit la famė, vdiē e shkoi. Apo, ai/ajo la zulmėn, famėn
heroizmin nė fushėbetejė ēlirimtare) / e la nomin e shkoi / apo
pėr shprehjet negative nuk la kurrėfarė nomi /
shkoi pa nam-nishan, shkoi pa shėnjė pa dokė e hupi (humbi)
etj.
-
-
Mendoj, se sot duhet tė intervenojmė nė kėto shprehe gjuhėsore
e shkencore, pėr ti drejtuar
deformimet e fjalėve dhe kompozitave sidomos nė shqipen, pasi vet
kompozita etnonom si edhe fjalėt tjera tė pėrbėra ku ėshtė
rrėnja nom nė fillim, nė mes apo edhe nė fund tė
kompozitės, kur dihet se janė me prejardhje shqipe-illire kjo
detyrė kulturore e shkencore iu takon mė se parit vet shqiptarėve.
-
-
Fjala shqipe-illire nom
gjindet edhe nė fillim tė kompozitės nominativ, Nominativi
Emnorja rasa
e parė e emrit nė gramatikė, ku rrėnja nom e ka rolin
kryesor tė formimit tė kėtij fjalėformimi dhe ėshtė pėrciellur
nė gjuhėt latine tė vjetra pikėrisht nga Illirishtja e lashtė
PIE.
-
-
Fjala nom ėshtė fjala emėr nė gjuhėn
illire.
-
vazhdim
- |
|